İran teokrasisindeki kırk üç yılın en büyük krizi.

İran teokrasisindeki kırk üç yılın en büyük krizi.

Prof. Dr. Dr. Ümit Yazıcıoğlu

Avrupa ve Çin hükümet karşıtı protestoların ortasında İran’a sırtını döndü. Geçmişten farklı olarak kadınlar, gençler ve azınlıklar protestoların merkezinde yer alıyorlar ve bu protestolara yoksullar da aktif bir şekilde katılıyorlar. Rusya’yı İHA’ları desteklediği için İran'a ABD ve Avrupa Birliği çok öfkeli. Çin modası geçmiş giyim kısıtlamasını düzeltmek ve nükleer bir anlaşma yoluyla ekonomik zorlukların üstesinden gelmek için Suudi Arabistan ile el ele verip birlikte hareket ediyor.

Mahsa Amini'nin esrarengiz ölümünü protesto eden İranlılar, 2022 yılının Ekim ayında Amin’inin İran'ın kuzeybatısındaki memleketi Sakez'e doğru naaşı ilerlerken başörtüsü olmayan bir kadın bir arabanın üstünde oturuyordu.

İran kötü kırk üç yıllık devrimin en büyük kriziyle karşı karşıya. Her şey, 16 Eylül 2022’de başörtüsü taktığı için cezaevine kaldırılan 22 yaşındaki Mahsa Amini'nin esrarengiz ölümüyle başladı. Onun ölümüne öfkelenen kadınlar sokaklara döküldüler. Başörtülerini yaktılar, saçlarını kestiler. Hükümetin katı baskıları kadınların öfkesini körükledi. Şimdiye kadar (İran İnsan Hakları Eylem Grubu tahminlerine göre 12 Aralık 2022 itibariyle) 68'i çocuk olmak üzere 490 kişi hayatını kaybetti. Direniş ülke geneline yayıldı. Kuzeybatıda Kürdistan'dan güneydoğuda başkent Tahran ve Belucistan'a kadar ülke genelinde 150 şehirde 1.000'den fazla protesto düzenlendi ve 18.000 kişi gözaltına alındı.

İran aslında anarşist protestolara alışık olmayan bir ülke. Yeşil Hareket olarak kendilerini adlandıran bu tam teşekküllü protestolar 2009 yılında cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ortaya çıkan yolsuzluk iddiaları üzerine başladı ve toplam o dönem 72 kişinin öldüğü ortaya çıktı. Ekonomik sıkıntıların yoğunlaştığı 2017 yılında bile dini lider dahil sistemin çıkarlarının yetersizliğine ve yolsuzluğuna direnirken ve bu durumu eleştirirken 24 kişi hayatını kaybetti. 2019'da meydana gerçekleşen grev ve protestolar sırasında hükümetin ayrım gözetmeden yaptığı baskı ve uygulamaları nedeniyle 1.100'den kişinin öldüğü söyleniyor.

İran teokrasisi neden hayatlarını riske atan vatandaşların direnişine rağmen güçlü kaldı?

Kamu gücünü vatandaşlarının direnişini bastırmada iktidar iyi kullandı. Basiji milisleri ve güvenlik polisi görevini yaparken korkunç ve acımasızdı. Diğer bir sebep ise İran'daki protestoların doğasıdır. Şimdiye kadar çoğu protestolar, seçimlerde yapılan hilelere veya yolsuzluğa karışı yapılan siyasi protestolar oldular ve protestoların öznesini orta sınıf ve entelektüeller oluşturuyordu. İran’daki protestocular aslında devrim yerine reform istiyordular. Sistemi devirmeyi hiçbir zaman için amaçlamadıkları aşikâr.  Tavırlarındaki diğer bir sebep de netleşmiş bir liderlerinin olmamasıydı. Liderleri zaten hükümet tarafından gözaltına alındı ​​veya ev hapsinde tutuldu. Direnişi toparlayacak kilit bir kişi olmadığı için zamanla bu direniş ivme kaybetti.

Bu başörtüsü eyleminin de bir öncekine benzer şekilde hafifleyeceği tahmin ediliyordu. Bu tahminin ana odak noktası yok. Konu aynı zamanda kadın giyimiyle ilgili bir cinsiyet meselesi olduğu için, başlangıçtaki güç, siyasi tartışmalara kıyasla nispeten küçüktü. İlle velakin garip bir şey vardı. Eskisinden farklı işaretler ortaya çıkıyordu. Sokağa çıkan kadınlar cesurdular. Kız öğrencilerin ortalama yaşı 15 civarındaydı. Çıktığı anda kadın erkek fark etmeksizin genç nesille protestolar yayıldı. Kürtler ve Beluciler gibi azınlıklar bu protesto eylemlerine aktif olarak katıldılar. Cinsiyet, nesil ve etnik köken konuları protestocuları birleştiren ana temalardı.

Eğer hadiseler daha da ileri gider ve sınıf protestolarına yayılırsa oyun değişir. 

İşaretler görünür Protestoların beklenmedik bir şekilde yaygınlaşmasının arka planında ekonomik sıkıntıların da rol oynadığını gösteriyor.  Yemek yeme ve yaşama sorunu en patlayıcı olanıdır. İnsanları aç bırakırsanız onları hiçbir şeyle korkutamayacağınızın kanıtıdır İran’da yaşanan olaylar. Malumunuz boş tencere Şah Rıza Pehlevi ve hükümetini yıkmıştır.  Şimdi yine onun O ülkesin ‘de bütün tencereler boş, o ülkenin vatandaşı evinde ekmek bulamıyor, millet tencereyi kaynatamıyor, ayçiçek yağı alamıyor, sebze, et alamıyor.  Bu nedenle sisteme destek veren yoksulların hükümet karşıtı saflara katılmasıyla durum bir anda değişebilir. Ciddi ekonomik zorluklar nedeniyle yaşam kalitesinin düştüğü son yıllarda, hükümetin yoksulları yatıştırmak için özel bir planı İran’da halen yok gibi. Tek sağduyulu yol, İran nükleer anlaşmasını yeniden müzakere etmek ve ekonomiye yeni bir soluk getirmek için yaptırımları kaldırmaktır. Ne var ki yaptırımları kaldırmak kolay görünmüyor. İdeoloji takıntılı bir dini liderin ve onun kilit destekçilerinin sistemin çökmesi riskini göze alarak reform politikaları yürütmesi zordur ve hatta imkansızdır.

Diplomasi deki karıştı. İran irrasyonel bir sey yaptı. Ukrayna cephesinde mücadele eden Rusya'ya füze ve insansız hava aracı tedarik edeceği haberi geldi. Avrupa öfkeliydi. Nükleer anlaşmanın yeniden müzakere edilmesi sürecinde aralarında İngiltere, Fransa ve Almanya'nın da bulunduğu üç Avrupa ülkesi ABD ve İran'ı ikna etmekle meşguldü. Bir şekilde İran'ı kucaklamaya çalışıyordular. Bu taktik sonuç vermedi ve İran’da yapılan silahlar Avrupa'yı vurdu. Avrupa artık İran'ı düşman olarak görüyor. İran halkı   bu nedenle çok öfkeli bir durumunda. Yurt içinde, direnen ve özgürlük çığlıkları atan yurttaşları ölürken, hükümetin Ukrayna'daki savaşa, saldırının baş kahramanı Rusya ile iş birliği yaparak müdahale etmesini nasıl anlayabiliriz?

Bir şok haber daha geldi. Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, bu ay Suudi Arabistan'a yaptığı resmi ziyarette İran'ın tutumuna karşı Körfez monarşisinin yanında yer aldı. 2020'de Xi Jinping, İran ‘a 25 yılda 400 milyar dolar değerinde ekonomik iş birliği sözü verdi. Çin, Orta Doğu'daki Tek Kuşak, Tek Yol konumunu, Amerikan karşıtı olma eğilimindeki İran'ı ortak olarak kullanarak sağlamlaştırmaya çalıştı. Ancak ABD Başkanı Biden ile Suudi Veliaht Prensi bin Selman arasındaki uçurumda Çin, Suudi Arabistan ile el ele verdi ve sonuç olarak İran’a tam tersi bir darbe vurdu. Başlangıçta İran Çin'den nefret etmiyordu. O zamanlar başka bir alternatifi yoktu, çünkü ABD yaptırımlarının yeniden yürürlüğe girmesinden muzdaripti. Şimdi acilen el ele verdiği Rusya'nın benzer şekilde ne zaman çıkacağı bilinmiyor.

İran'da çok fazla seçenek yok.

Yerli ve yabancı borsaların örtüştüğü İran'da çok fazla seçenek yok. Elbette bir cevap var. İnsanların ihtiyaçlarının mümkün olduğunca karşılanmalı ve yaptırımları kaldırarak ekonomik krizin üstesinden gelmek için nükleer anlaşma yeniden canlandırılmalıdır. Bir kriz duygusu hisseden İran hükümeti biraz yumuşamış bir tavır sergiliyor. Başörtüsü yasasının yeniden gözden geçirildiği ve baskı yapan ahlak polisinin ortadan kaybolduğu söyleniyor. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı yetkililerinin, nükleer anlaşmanın yeniden müzakeresi sırasında inatla reddedilen beyan edilmemiş nükleer malzemeleri incelemek için yakında İran'ı ziyaret edeceğine dair haberler de var. Ancak, yine de bu haberler geçici bir değişiklik olarak okunur.

Protestocuların liderlerinin infazları İran ‘da halen devam ediyor. Malumunuz adalet sürecini aşan bir infaz, devlet cinayetine yakındır. Diplomasi açısından da düşmanca ilişkiler yaratıyor. Avrupa İran açısından bir düşmana dönüştü ve ABD'nin İran'ın nükleer programı özel elçisi Robert Marley de İran'ı anlamaktan yana olan tavrına yüzünü geri çevirdi. Çin'in bile ihanete uğradığını hissettiği bir durumda geriye sadece Rusya kaldı. Net bir alternatif olmasa bile Rusya ile dayanışma, sonunda İran açısından bu ortamda diplomaside izolasyona giden bir yoldur. Suriye'de İran, Rusya'nın mongnisini yeterince deneyimledi. Baş liderin hastalığı ve yaşlılığı nedeniyle sağlığı kötüleşir ve endişeleri her geçen gün derinleşir.

Estetik ifade özgürlüğünü engelleyen giyim kısıtlamaları anakroniktir. Kültürel rölativizm üzerinden yüzlerce taviz verilse bile, düzenlemeler yüzünden insanların cezalandırılması, hatta ölmesi kabul edilemez. Sistemi korumak için kendi insanını katletmek barbarcadır. Barbarlık sonunda halk tarafından dışlanır yani bitirilir. O ülkenin internet çağında barbar olarak mı kalacağı, yoksa bir şekilde modern bir liberal değişim arayışına girip yeni bir yola mı gireceği İran liderinin elindeki siyasi yol haritasına bağlı. Artık bunun seçim anı geliyor.

5 Ocak 2023, Berlin