Ortadoğu ve Uzakdoğu’daki dengeler

Ortadoğu ve Uzakdoğu’daki dengeler

Prof. Dr. Dr. Ümit Yazıcıoğlu

Britanya İmparatorluğu Batı Dünyasının Doğuş’una egemen olurken ABD, Yakın ve Orta Doğu'daki deneyimi keskin bir şekilde emperyalizme etti. Süveyş Krizi 1956'da İngiliz etkisinin azalması ve Doğu Batı İki Kutupluluğu hakkında ilk bilgiler, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki en güçlü ABD askeri oluşumlarından biriydi, Sovyetler Birliği 50'lerin ortalarına kadar hiçbir şeyle boy ölçüşemezdi. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) de 20. yüzyılın başlarından, yani ABD’nin sömürgeci bir güç olmaya ve eski dünyanın işlerine karışmaya başladığı dönemden, itibaren Ortadoğu ile yakından ilgilenmektedir.  Biden yönetiminin Ortadoğu politikası birçok açıdan Trump'un  politikasından  önemli ölçüde farklılaştı.

SSCB sonrası dönemde Karadeniz, Kafkasya ve Orta Asya gibi bölgelerde ortaya çıkan ekonomik, siyasi ve askeri amaçlı işbirliği teşkilatlarının neredeyse tamamında SSCB’nin eski patronu olan Rusya, faal ya da kurucu üye statüsü ile rol almıştır. SSCB sonrası dönemde ortaya çıkan işbirliği oluşumları arasında en dikkat çekenlerden biri, Şangay İşbirliği Teşkilatı (ŞİT) olmuştur. Çok kutuplu bir dünyanın oluşumu ve artan uluslararası gerilim, Orta Doğu ve Kuzey Afrika devletlerini Rusya, Çin, Güney ve Orta Asya ülkeleriyle ilişkilerini genişletmeye sevk etti. Şangay İşbirliği Teşkilatı, 2001 yılındaki kuruluşundan bugüne dek kendisine üye ülkeler arasında karşılıklı güven, iyi komşuluk ve dostluk ilişkilerinin güçlendirilmesi, bölgesel barış, güvenlik ve istikrarın korunması için ortak çaba sarf edilmesi, terörizm, köktencilik, ayrılıkçılık, örgütlü suçlar ve yasadışı göçle ortak mücadele edilmesi, ayrıca siyaset, ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür ve eğitim, enerji, çevre konularında işbirliğinin geliştirilmesi amacını gütmektedir. Türkiye 6-7 Haziran 2012 tarihlerinde Pekin’de düzenlenen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’nde oybirliğiyle Diyalog Ortaklığı’na kabul edilmiştir[1]. 

Eylül ayında Orta Asya'da Özbekistan'ın Semerkant kentinde düzenlenen Şangay İşbirliği Teşkilatı (ŞİÖ) Genel Kurulu, Rusya'nın Ukrayna'yı işgalinden sonra yapılan ilk Çin-Rusya zirvesi olarak büyük ilgi gördü.  Hatta Özbekistan Cumhurbaşkanlığı makamı, Genel Kurul'a başkanlık etti. Özbekistan Devlet Başkanı'nın alması gereken tavır şu olmalıydı. Dünyanın en büyük bölgesel işbirliği örgütü olma yolunda büyüyen ŞİÖ'nün dünyanın güvenini kazanması için, bir başkanın “Ukrayna'daki savaşta acilen ateşkes” açıklaması yapması ve bu açıklamayı üye ülkelerin aynı etkiyle ifade etmeleri sağlanmalıydı. Başkan Putin, Çin ve Hindistan ile bireysel zirve toplantılarında "Ukrayna kriziyle ilgili her ülkenin endişelerini anlayabiliyorum" diyerek açıklama yaptı.

Hindistan ve Çin ile yapılan bu zirve görüşmesinde, Hindistan Başbakanı Modi ilk kez resmi olarak "şimdi savaş zamanı değil" açıklamasını yaptı. Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, her zaman yayınladığı "Çin-Rusya Zirve Toplantısı Bildirisi’ni atması ve zirve yemeğini atlayarak erkenden Pekin'e dönmesi gibi bir dizi olağandışı olay gerçekleşti. Hem Çin'in hem de Hindistan'ın, Rusya'nın Ukrayna'yı işgalinin meşruiyeti ve teşviki iddiası ile özellikle doğrudan askeri destekten kaçınması arasında net bir ayrım yaptıkları söylenebilir. Bu bağlamda tarihsel bir gerçeği  belirtmek gerekir. O da şu; ABD’nin Ortadoğu’ya olan asıl ilgisi, İkinci Dünya savaşından sonra Batı dünyasının lideri olarak dünya hegemonu olduğunu ilan ettiği dönemde gelişti. Savaş bittiğinde ABD, dünyanın en güçlü devleti ve nükleer silahlara sahip tek ülkesi idi. Hem askeri ve siyasi hem de ekonomik bakımdan rakipsiz durumdaydı. Ancak, kısa süre sonra dünya, iki kutuplu bir siyasi sisteme (Soğuk Savaş‟a) tanık oldu. 1945-1990 yılları arasındaki 45 yıllık bu dönemde ABD, Sovyetler Birliği ile ilişkileri merkeze alan bir dış politika izledi. Bu dönemde uygulanan dış politika ile ABD‟nin günümüzde Ortadoğu ‟ya yönelik dış politikası arasında paralellikler mevcuttur.

Modern devlet, ortaya çıkışından itibaren, dünya çapında siyaset ilişkisinin merkezinde yer almaktadır. Başlangıcından itibaren uğradığı değişimlere rağmen devlet; meşru güç kullanma tekelini, vergilendirme yetkisini dolayısıyla ekonomik hayatta yer almayı ve kültürel yaşamı yönlendirme gücünü elinden bırakmamıştır. Modern devletin temel ekonomik düşüncesini oluşturan kapitalizmin gelişimi devletin işleyişini değiştirdi. Günümüz Ortadoğu’sunda ise modern devlet ulus-devleti olarak kabul görüyor. Ulusal devlet düşüncesinin güçlenmesi, yerel aktörlerin kendi çıkarlarının oluşmasına yol açtı ve bu durum bu bölgede aktif olan ABD'nin planlarıyla hiçbir şekilde örtüşmedi. Şimdiye kadar iktidara gelmiş olan Amerikan yönetimlerinin ABD'nin Ortadoğu’daki taahhütlerini azaltma arzusu, Ortadoğu devletlerini de Washington'la olağan etkileşim modelinin ötesine geçmeye itti. ABD, ulusal çıkarlarının zedelendiğine inandığı “düşman” ülkelere yönelik standart sayılabilecek bazı politikalar belirlemiştir. Her durumda bunları uygulamaya çalışmaktadır.

Öncelikle, düşmanın kötü olduğunu ileri sürer ve bunu kabul ettirmeye çalışır. Mücadelesini, ahlaki bir kavramsallaştırma ile meşrulaştırmaya çalışır. Fakat bu bağlamda değerlendirmek gerekirse Ortadoğu devletlerinin politikasındaki "Avrasya vektörü", Batı ile ilişkilerden uzaklaşmaları anlamına gelmiyor. Ancak, karar vermede daha fazla bağımsızlık, sürdürülebilir sosyal, ekonomik kalkınma ve daha fazla güvenlik sağlamak tasarlanmıştır. Ortadoğu’da  geleneksel bir ortak olarak görülen Rusya, Suriye'de bir müttefik olarak güvenilirliğini göstermiştir. Bölgedeki tüm devletlerle ticari ve ekonomik bağları, siyasi ilişkileri ve askeri-teknik iş birliğini aktif olarak geliştirmekte ve bazı ülkeler içinde en önemli tahıl tedarikçisi konumundadır. Ayrıca Moskova, OPEC+ üyesidir ve enerji sektöründe büyük rol oynamaktadır.

Çin, bölgenin önde gelen oyuncularından biridir. Cumhuriyetin petrol ithalatına bağımlılığı, Suudi Arabistan ve İran'ı kendisi için özel bir öneme sahip kılıyor. Riyad, yuan cinsinden petrol arzı için kısmi ödeme konusunda Çin ile müzakere ediyor. Pekin ve Tahran, 2021'de 25 yıllık stratejik ortaklık anlaşması imzaladı. BAE'de kayıtlı binlerce Çinli şirket var. İsrail'de ÇHC, yenilikçi teknolojilere ve altyapıya (Hayfa'daki liman) yatırım yapıyor.

Hindistan ile ilişkilerin gelişmesi bölge ülkelerine de şüphesiz faydalar sağlamaktadır. Arap monarşileri, cumhuriyetin enerji sektörünün yanı sıra Mumbai'deki en büyük konteyner limanının modernizasyonuna yatırım yapıyorlar.

Orta Doğu ve Orta Asya ülkeleri arasındaki iş birliği giderek daha umut verici hale geliyor. Ayrıca, giderek politize olan kimlik faktörü, bazı Orta Doğu devletleri için önemli bir rol oynamaktadır. Türkiye, Orta Asya'yı "Türk dünyasını" genişletmek ve güçlendirmek için bir fırsat olarak görüyor ve İran, ikili ilişkileri her zaman için sorunsuz olmamasına rağmen Tacikistan'ı desteklemekle ilgileniyor.

Ortadoğu'nun Müslüman devletleri başta Şanghay İş birliği Örgütü olmak üzere çeşitli Avrasya platformlarındaki varlıklarını genişletmeye çalışıyorlar. Mısır, Katar, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Suriye ŞİÖ'ye katılmak istiyor. İlk üçü 2022'de diyalog ortağı statüsü aldı. Türkiye ortak ülke olarak kaldı ve İran örgütün tam üyesi. ŞİÖ'ye katılımı, Ortadoğu devletlerinin uluslararası statülerini artırmalarının bir yolu haline geliyor ve bu bağlamda çok merkezli dünyada önemli bir yeri garanti ediyor.

Son olarak, Avrasya'ya dönüş, Orta Doğu'nun bölgelerinin, gelişmekte olan, birbirine bağlı ulaşım ağına dahil edilmesi anlamına geliyor. Örneğin, büyük bir lojistik proje, Kırgızistan, Tacikistan ve Afganistan üzerinden Çin'den İran'a giden bir demiryolu inşaatıdır. Mart 2020'den bu yana Kırgızistan-Tacikistan-Afganistan-İran koridoru faaliyet gösteriyor. "İpek Yolu Ekonomik Kuşağı’nın ana güzergâhlarından birinin Çin'den Orta Asya ve Batı Asya üzerinden Basra Körfezi ve Akdeniz'e uzanacağı varsayılmaktadır.

Ortadoğu devletleri, güvenlik ve kalkınma stratejilerini daha etkin bir şekilde uygulamalarını sağlayan "Avrasya vektörü" de dahil olmak üzere, modern dünyanın karmaşık sisteminde artan bir rol oynamaktadır.

02 Aralık 2022, Lüksemburg