Uruk’un cesur kralı Gılgamış Louvre'de

Uruk’un cesur kralı Gılgamış Louvre'de

Prof. Dr. Dr. Ümit Yazıcıoğlu

Gılgamış, aslanlara galip gelen bir kahramandır. Fransa'nın Paris kentindeki Louvre Müzesi'nde 5,5 metre yüksekliğindeki bir aslana üstün gelen bir kahramanın heykeli (solda) kanatlı ve insan başlı bir boğa heykeli yan yana sergileniyor. MÖ 8. yüzyıla ait bir eserdir. Gılgamış’a boğanın kimliğinin tanrıça İştar tarafından gönderildiği bilinmektedir. Gılgamış destanı insanlık tarihinde ilk kez bir kahramanın “ab-ı hayat/ölümsüzlük” arayışına çıktığı içsel veya manevi/yeniden doğuş yolculuğunu anlatan kadim bir metindir.  “Gılgamış” sırları bilen, gizli yerleri gören bilge kişi anlamına gelir. Öyle bilge bir kişidir ki tufandan önceki zamanı anlatabilir ve “kuşdilindeki kelimeler/sembolik dil” ile yolculuk öyküsünü bize anlatır. Gılgamış, Uruk kentinde yaşar. Kentin duvarları efsanevidir. Bu duvarlar kenti düşmanlardan korur ve dahası Gılgamış destanının tabletlerini içinde, özel bir yerde saklar. “

Mezopotamya uygarlığının yoğunlaştırılmış bir dünya görüşü olan Gılgamış'ın öyküsü, değişmeye ve çevre bölgelere yayılmaya devam etmiş, zengin içerik ve net mesajlar barındırmıştır. Yaklaşık 4500 yıl önce kaydedilen Gılgamış'ın hikayesi, insanlığın ilk destanıdır. 12 taş tablete kaydedilen 3.000 dizelik ayet, Mezopotamya'daki eski Uruk krallığının kralı Gılgamış'ın kahramanca maceralarını anlatıyor. Gılgamış Sümer kenti olan Uruk’un cesur bir kralıdır. Onun destanındaki yolculuk içsel yolculuk açısından ilgi çekicidir. Gılgamış destanı sadece edebi bir anlatımdan ibaret değildir. Aynı zamanda, Sümerlinin dünyayı algılama biçiminin anlaşılmasına, insanın kendini değiştirme isteğinin seyrinin kavranmasına yardımcı olan evrensel bir metindir. Ölümsüzlüğün ve bilginin peşindeki insanı yücelterek anlatan Gılgamış Destanı, günümüze kalabilmiş, bilinen en eski destandır.

Başlangıçta şiirin anlatıcısı şöyle der: Uruk surlarına çıkın ve muhteşem şehri görün. Sedir ağacından yapılmış bir sandıkta saklanan bir safir levhanın üzerine yazılmış Gılgamış'ın hikayesine bakın. Gılgamış, üçte ikisi tanrı ve üçte biri insan olan, ancak bir Tiran gibi görünen özel bir varlıktır. Gençleri savaşa sürdü ve birçok bakirenin kendilerini kurban etmelerini sağladı. Mazlum halk cennete dua ettiğinde, tanrılar Gılgamış'la savaşacak ve onu yeryüzüne gönderecek kadar güçlü bir insan olan Enkidu'yu yarattılar. İki kahraman bütün gün savaştı, ancak sonuca karar veremeyince sonunda kavgayı bıraktılar ve en iyi arkadaş oldular. İnsan kaderine meydan okuyan ilk kahraman Gılgamış’tır. Bir gün Gılgamış, Enkidu'ya çölün ötesindeki batı dünyasının sonundaki kutsal sedir ormanına gidip bir ağaç kesmesi için bir macera önerdi. Bu ormanda Humbaba adında bir canavar tanrıların ağacını koruyordu. Humbaba'yı perişan ettiler ve kocaman bir sedir ağacını kestiler. Gılgamış'ın cesur görünüşüne âşık olan tanrıça İştar, ona evlenme teklif etmiş, ancak soğukkanlılıkla o bu teklifi reddedilmişti. Öfkelenen tanrıça onlara saldırmak için gökten yeryüzüne bir boğa gönderdi. Ancak bu iki kahraman kibirli davranışları sonunda öfkeye yol açtılar.

Tanrıların bir araya gelmesi ve yapılan duruşma sonucunda ikili mahkûm edilmiş ancak nedense sadece Enkidu suçla itham edilmiş ve canına kıymıştır. Gılgamış, arkadaşının ölümü karşısında duyduğu üzüntüyü yenememiş ve bu nedenle ölümsüzlüğün sırrını bulmaya karar vermiştir.

Dünyanın doğu ucundaki Utnapishtim adında yaşlı bir adamın ölümü bilmeden sonsuz yaşamı yaşadığını duymuştu ve bu yüzden yaşlı adamı bulmak için bir yolculuğa çıktı. Gökyüzüne uzanan bir dağdan, karanlık bir tünelden ve 'Ölüm Nehri'ni geçtikten sonra uçsuz bucaksız deniz yine yolu kapatır. Gılgamış yeniden cesaretini toplamış, Ursanabi adlı bir kayıkçının teknesine binmiş ve zorlu bir yolculuktan sonra nihayet denizin ortasında bir adaya varmış ve Utnapiştim ve karısıyla tanışmıştı. Ancak bu çiftin aktardığı sonsuz yaşamın sırrı Gılgamış'ın işine gelmemiştir. Yaşlı bir adamın yaşadığı büyük bir selin hikayesidir.

Gılgamış Destanı'nın içeriğini tasvir eden antik Mezopotamya kabartması. Akademisyenler, Gılgamış'ın macera öyküsünün, ana karakterin bir çocuğun imkânsız hayalini terk ettiği ve dolaşıp acı çektikten sonra bir yetişkinin bilgeliğini kazandığı bir büyüme ve olgunluk mesajı içerdiğini söylerler. Bir Tiran olan Gılgamış, bilge bir kırala dönüşür. Yarı insan, yarı tanrı olan Gılgamış karada ve denizde olan biten her şeyi bilen başarılı bir yapı ustası ve yenilmez bir savaşçıdır.

Bir zamanlar, tanrıların kralı Enlil, aşağılık ve işe yaramaz insanları yok etmek için büyük bir tufana neden olur. Bu sırada tanrıça Ea, yalnızca Utnapishtim'e selden nasıl kaçınılacağını öğrettir. Tanrıçanın buyurduğu gibi büyük bir gemi yaptırılır, karısını ve her türden hayvanı bu gemiye alır. Yedi gün boyunca rüzgâr eser, fırtına olur ve yağmur yağar. Bu tabi affet dünyayı bir su denizine çevirir, ancak felaketten yalnızca Utnapishtim kurtulur. Yedinci gün, fırtına nihayet dindiğinde pencereyi açıp dışarı bakar. Bütün dünya sular altında kalmıştır ve insanlar çamura dönmüşlerdir. Gemiden çıkmanın bir sakıncası var mı diye sırayla bir güvercin, bir kırlangıç ​​ve bir karga pencereden dışarı gönderir. Ama ilk iki kuş oturacak yer bulamayınca geri döndüler. Karga geri dönmez. Suyun kuruduğunu gören Utnapiştim, karısını ve hayvanlarını alıp yeryüzüne iner ve Tanrı'ya dua eder. Enlil, hayatta kalan Utnapishtim'in dünyanın sonundaki uzak bir adada sonsuz yaşamın tadını çıkarmasına izin verir. Bu nedenle, yalnızca tanrıların özel lütfu sayesinde sonsuz yaşamın tadını çıkarırlar ve diğerleri ise ölümden kaçamazlar. Dolayısıyla hayal kırıklığına uğrayan Gılgamış, sonsuz yaşamın sırrını aramakta ısrar eder.  

Utnapiştim, ona bunun ne kadar pervasızca olduğunu öğretmek için, "küçük ölüm “den, yani uykudan kaçınabiliyorsa, gerçek ölümden de kaçınabileceğini önerir. Ancak uzun yolculuktan yorulan Gılgamış, yedi gün boyunca uyanık kalamadan uykuya dalar. Gılgamış hayal kırıklığına uğradığında, karısı ona sonsuz yaşam yerine başka bir ödül vermesini önerir.  Ona gençliği geri kazandırabilecek çimenin denizde olduğunu öğrettir. Gılgamış gençleştirme bitkisini aldıktan sonra eve gider. Yolda bir pınarda yıkanırken bir yılan belirmiştir, otu yemiş, derisini değiştirmiş ve gençliğine kavuşmuştur. Gılgamış ise ne ebedi hayatın ne de gençleşmenin mümkün olmadığı bir durumda memleketi Uruk'a geri döner.

Gılgamış Destanı'nın içeriğini içeren bir taş tablet. Eski Babil döneminde yapıldığına inanılıyor ve 2013 yılında güney Kürdistan Bölge Yönetimin ‘de keşfedildi.

Gılgamış eli boş dönmesine rağmen artık bilgelik kazanır ve artık o bir Tiran değil, bilge bir kraldır. Sonsuza kadar yaşamasak bile, hikâyenin gelecek nesillere anlatılması ve onları onurlandırmak için anıtlar inşa edilmesi için olağanüstü başarılar elde ederek ölümsüzlüğe ulaşabileceğimizi eser bırakmakla fark eder. Gılgamış yüksek bir duvar inşa ettirir ve bir kayıkçı olan Ursanabi'yi duvara tırmanması ve büyük şehri görmesi için çağırır. Böylelikle destan, orijinal çıkış noktası olan surlara geri dönmüştür.

Güçlü bir kale duvarı, insanoğlunun kurduğu medeniyeti korumaz mı?

Her birimizin kaderinde ölmek var ama bir bütün olarak insanlığa Tanrı tarafından kalıcılık bahşedildi. Şimdi, tanrıların öğrendiği bir şey varsa, o da uygarlığa ulaşmış insanların dünya düzeninin kalıcılığını korumaya yardım ettiğidir. Sümer’de gök, yer, insan, yaşam, şehir, savaş, tanrılar, tarım, güç, yazı, sayı, nefes, ses/ton, şarkı, dua, dağ, yeraltı ve yer üstü, gök ve yer, ab-ı hayat, mutluluk, sonsuzluk, ölümsüzlük simgeleri önemlidir. O kültüre ait bu simgeleri bilmek, gizemlerini çözmek, bu gizemler peşinde merakla iz sürmek gerekmektedir. Tanrıya ait bütün konuşmalarımız, ilahi varlıkla doğrudan iletişimden ziyade, mecazi ve simgesel bir dile ait insani tutum ve davranışlara dayalıdır. Simgesel dil Tanrıya ontolojik olarak erişmek için sadece bir araçtır. Asıl amaç her zaman “Tanrı varlığına” ermektir

Gılgamış'ın hikayesi,

Mezopotamya uygarlığının dünyayı nasıl resmettiğini gösterir. Dünya medeniyet ve barbarlıkla çatışıyor. Uruk şehir devletini çevreleyen bir avcılar ve göçebeler dünyasının yanı sıra canavarlar, iblisler, hayaletler ve fantastik yaratıklar dünyası vardır. Batı ucunda Humbaba adlı bir canavar tarafından korunan devasa bir orman bulunur. Doğu ucunda 'akrep adam' tarafından korunan fantastik ve ıssız bir alan yayılır. Zaman geçtikçe, sınır kademeli olarak daha uzak yerlere doğru genişler. MÖ 3000'lerin ortalarındaki versiyonda doğu sınırı İran Dağları idi, ancak 1000 yıl sonraki yeni versiyonda dünyanın sonu, İran dağlarının geçtiği ve büyük denizin keşfedildiği yer olarak destanda belirlenir.

Son versiyon, MÖ 2. binyılın ortasında tamamlanır. Gılgamış'ın hikayesi değişmeye, gelişmeye ve çevre bölgelere yayılmaya devam eder.  Özellikle Büyük Hammurabi döneminde (MÖ 1792- MÖ 1750), edebi canlanma döneminde Akad dilinde birkaç baskı yapılmış ve bu dönemde daha zengin bir anlatım geliştirmek için çeşitli unsurlar eklenmiştir. MÖ 2000'lerin ortalarında, 'son sürüm' oluşturuldu. Şaşırtıcı bir şekilde, bu baskıyı tamamlayan yazar biliniyor. Antik çağda Shakespeare olduğu söylenebilecek büyük bir entelektüel olan 'Shin-Leke-Unninni' olay örgüsünü elde etmek için bölümlerin sırasını koymuş ve genel çerçeveyi oluşturmak için giriş ve sonuç bölümlerini eklemiştir. 2000 yılına kadar geçen sürede destanın kurgu süreci tamamlandıkça içeriği zenginleşerek evrensel ve öz bir anlam kazanır. Önceden, Gılgamış'ın hikayesi sadece heyecan verici bir macera hikayesiydi, ama günümüzde onun elleriyle insan kaderinin bir yansımasına dönüştü.

Eski Mısır uygarlığının aksine, Mezopotamya uygarlığında ruhun ölümden sonra yargılanması kavramı yoktur. Ahirete giren ölüler için ölüm anında reşit olup olmadıkları, evli olup olmadıkları ve ne halde öldükleri, iyi mi kötü mü yaşadıklarından daha önemlidir. Öbür dünyada parlak bir sonsuz yaşama kavuşma ümidi diye bir şey yoktur. Ölümsüzlük ancak gelecek nesiller tarafından unutulmayan başarılarla mümkündür. Biz bilim insanları olarak bu destanı çocuktan yetişkinliğe geçen bir reşit olma hikayesi olarak yorumluyoruz. Çocuklar imkânsız hayallerinden vazgeçmek yerine bilgelik kazanarak daha olgunlaşırlar. Yeni yılı karşılarken, toplumumuzun daha olgun bir şekilde büyümesi için dua edelim.

Louvre'da Gılgamış

Gılgamış Destanı, âb-ı hayat üzerinedir. ME 2700’lerde yaşamış Kral Gılgamış, Tufan’dan kurtulan ve hikâyesi Hazret-i Nuh’a benzeyen ölümsüz tek insan Utnapişim’i bulmak için yola düşer. Çok zahmetler çektikten sonra bulur. Utnapişim, uzakta, nehirler ağzında, denizin dibindeki bir bitkinin adını verir. Gılgamış o yeri bulur; buz gibi suya dalar, bitkiyi koparır; ama bitkinin güzel kokusunu alan bir yılan otu kapıp kaçar. Gılgamış “Ben onu memleketimin yaşlılarına götürecektim” diyerek ağlar. Memleketine eli boş döner.

Sarayı koruyan koruyucu tanrı 5.5m boyunda, izleyicileri bunaltıyor. Gılgamış destanındaki “ölümsüzlük/ab-ı hayat simgeciliği”, ya da “ölüm üzerine tefekkür etme” eylemi, insan zihni üzerinde ölümsüzlük arayışı gibi belirleyici bir ruhsal ve felsefi bir etki bırakır ve yaşamda kazanılması gereken Tanrıya erişmek gibi “kutsal bir amaca” dönüşür. Bu kutsal amaca göre yol, yolcu ve yolculuğun bizzat kendisi kutsala dönüşür. Louvre Müzesi'ndeki 'Kahraman Ezici Aslanların devasa heykelinin Gılgamış heykeli olduğu sanılıyor. Kaymaktaşından yapılmış 5,5 metre yüksekliğindeki dev heykel, görenleri büyüleyen bir şaheser. Aslen, bu heykel Neo-Asur Kralı II. Sargon döneminde (MÖ 721-MÖ 705) yapılmış ve kraliyet sarayını koruyan koruyucu tanrı rolünü oynamış gibi görünüyor.  Bunun gibi öne bakan bir heykelin Asur'da ender bulunan bir eser olduğu söyleniyor.  Ancak bu tip, kraliyet sarayı büyülü güçlerle koruyan heykellerle sınırlı. Sağ elde tutulan ise sadece kraliyet ailesi tarafından kullanılan törensel bir silahtır. Bu ödül sadece dekorasyon için değildir. Kafa yuvarlak olduğu için önünden geçen herkes heykelin gözleriyle karşılaşmakla kalmıyor, hareket ederken bile onlara bakıyormuş gibi görünüyor. Şimdi silinmiş olsa da gözler başlangıçta izleyiciyi hipnotize eden parlak renklerle boyanmıştı. Tüm şehre hâkim, onurlu bir pozisyonda duran bir kahramanın heykeli, güçlü bir krallığın simgesidir.

4 Ocak 2023, Berlin