Xi'nin uluslararası politikası bağlamında Japonya-Çin ilişkileri

Xi'nin uluslararası politikası bağlamında Japonya-Çin ilişkileri

Prof. Dr. Dr. Ümit Yazıcıoğlu

Sıcak ve soğuk, sakin ve çekişmeler arasında gidip gelen bağların olduğu çalkantılı bir yarım asır geçti.  29 Eylül 1972'de Japonya ve Çin arasındaki iki ilişkiler ise normalleşti.  Bu beklenebilir bir durumdu. Zira her iki ülke, iç içe geçmiş olan kadim kültürleri ve ekonomileri ile birlikte hareket eden iki komşu ülkedir. Halen günümüzde bile bu iki ülkede bölgesel liderlik hırslarını besliyorlar ve her ikisi de radikal olarak farklı bölgesel düzen vizyonları sunuyorlar. Bu, gerçekten ileriye dönük ve üretken bir ortaklık kurmalarını önünde zorlu bir engeldir. Fakat bu zorun üstesinden gelinebilir ve bu zor durum her iki ülke tarafından aşılmalıdır. ABD Başkanı Richard Nixon, Şubat 1972'de Çin'e ilk tarihi ziyaretini yaptığında, dünyanın çoğu yerinde olduğu gibi, Japonya da o gün şaşkına dönmüştü.  Bu ziyaretin hemen akabinde Japon hükümeti, Pekin ile bağlarını normalleştirmek için hızla harekete geçti. İki ülke arasındaki savaş durumuna sonlandırıldı ve iç savaşı komünist gerillalara kaptırdıktan sonra 1949'da Tayvan'a kaçan Milliyetçi hükümetin diplomatik olarak tanınmasına son verdiler.

Günümüzde Başkan Xi, Çin'in temel çıkarlarıyla ilgili konuları savunurken yılmaz tavır alırken, diplomatik nezaket ve kurallara bağlı kalarak nazik cevap veriyor, diğer liderlerle diplomatik temas kurmaya hazır görünüyor. Xi Jinping'in küresel sahnede olması çok iyi, çünkü dünyaya Pekin'in iyi ya da kötü niyetlerinin daha iyi bir göstergesini veriyor.

Geçtiğimiz hafta Güneydoğu Asya'da düzenlenen çeşitli toplantılara çok sayıda dünya lideri katılırken, asıl ilgi Çin Devlet Başkanı Xi Jinping'deydi.

Toplantılar, yaklaşık üç yıllık sanal görünümden sonra uluslararası sahneye dönüşünü kutladı ve çoğu gözlemcinin aslında ömür boyu olduğuna inandığı bir atama olan Çin'in yüce lideri olarak üçüncü dönem seçilmesini takip etti.

Xi, Çin'in dünya çapındaki temsilcileri tarafından benimsenen “kurt savaşçı” diplomasiden uzaklaşmış görünüyor. Sinirlendiğinde çelik gibi parlamasına ve Çin'in temel çıkarlarıyla ilgili konularda gözü kara olmasına rağmen, kulağa daha uzlaşmacı ve diplomaside uzlaşmaya hazır geliyor. Xi'nin mesajı, Çin'in barış ve iş birliğine dayalı gelişme istediğidir. Çin'in eylemlerini bu söylemle daha iyi uzlaştırana kadar şüpheler devam edecek ve Xi ve hükümeti daha büyük şüphe ve endişeye hazırlanmalı.

Perşembe günü Xi, yıllık Asya Pasifik Ekonomik İş birliği liderleri forumunun oturum aralarında Japonya Başbakanı Fumio Kishida ile bir araya geldi; Xi ile bir Japon başbakanı arasındaki ilk yüz yüze görüşmeler yapıldı. Shinzo'nun katıldığı Aralık 2019'dan bu yana ilk yüz yüze görüşmeler gerçekleşti. Abe Pekin'i ziyaret etti. Kişida ve Xi, Kişida'nın Ekim 2021'de başbakan olarak göreve başladığı ilk gün birbirleriyle telefonda görüştüler.

İkili ilişkilerin istikrara ihtiyacı var. İki ülke, Eylül ayında ilişkilerin genel gidişatını yansıtan kutlamalarla yarım asırlık normalleşe ikili ilişkilere damgasını vurdu. Japonya günümüzde halen, Çin'in genişleyen askeri varlığı ve yetenekleri, bölgesel sorunları tek taraflı olarak çözmeye hazır görünmesi ve Pekin'in de hak iddia ettiği Senkaku Adaları çevresinde Çin'in artan faaliyetlerinden endişe duyuyor.

Kishida'nın Çin'in bölgeyi istikrarsızlaştırma riski taşıyan eylemleriyle ilgili endişelerini dile getirdiği ve Çin'in Tayvan'a yönelik iddialılarına ve Senkakus'a neredeyse her gün tehdit ettiğine işaret ettiği bildirildi. Bu açıklamaları, Japonya başbakanın geçen hafta Doğu Asya Zirvesi'nde Pekin'i Japonya'nın Doğu Çin Denizi'ndeki egemenliğini “ihlal etmekle” açıkça suçladığı Çin’e yönelik alenen eleştirisi takip etti.

Xi, Tayvan'ın Çin'in temel endişelerinden biri olduğu, bunun bir iç mesele olduğu ve Pekin'in dış güçlerin hiçbir müdahalesini kabul etmeyeceği konusunda ısrar ederek, eleştirilere karşı çıktı. Kişida'yı herhangi bir anlaşmazlığı düzgün ve iyi niyetle halletmeye çağırdı. Xi ayrıca iki ülkenin güven sağlamak için, iş birliği alanlarını, bölgesel entegrasyonu derinleştirmesi ve herhangi bir çatışmayla karşı karşıya gelmemek için direnmesi gerektiğini söyledi.

Bildirildiğine göre, iki liderde üst düzey iletişim kanalları kurmayı kabul etti. Bu, Çin'in daha az ince derili olmasını gerektirecek. Eleştiri veya politikalarına meydan okuma olarak gördüğü herhangi bir eylem, tipik olarak öfkeli bir tepki ve ekonomik baskı riski taşır. Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, Hayashi'nin Tayvan çevresinde düzenlenen ve Japonya'yı tehdit eder gibi görünen Çin askeri tatbikatlarını eleştirmesinin ardından, geçen ağustos ayında Japon mevkidaşı Yoshimasa Hayashi ile planlanmış bir görüşmeyi iptal etmişti. Kişida, Xi ile görüşmesinin ardından Hayashi'nin Çin'i ziyaret edeceğini söyledi.

Xi'nin ABD Başkanı Joe Biden ile Pazartesi günü 20'ler Grubu toplantısının oturum aralarında yaptığı görüşme de bir diğer ilgi odağı oldu. İki lider çok sayıda telefon ve görüntülü görüşme yapmış olsa da bu onların başkan olarak ilk kez bir araya gelmeleriydi.

Üç saatlik karşılaşmaları, iki liderin ilişkilerinin ve yapılacak işe ne kadar ciddiyetle baktıklarının bir işaretidir. İki güç arasındaki ilişkiler istikrarlı bir şekilde kötüleşmişti ve Tayvan üzerinde kızışabilecek yeni bir soğuk savaşın eşiğinde olabileceklerinden korkuluyor.

Xi, "Dünya bir yol ayrımına geldi" uyarısında bulunarak, Çin-ABD ilişkilerinin durumunun "iki ülkenin temel çıkarlarına uygun olmadığını ve uluslararası toplumun beklediği gibi olmadığını" da sözlerine ekledi. İki başkanın "Çin-ABD ilişkisi için doğru rotayı çizmesi" gerektiğini söyledi.

Başkan Biden, ABD'nin "eğer arzu ettiğiniz buysa" sizinle çalışmaya "hazır olduğunu" sözlerine ekledi. İki lider ve hükümetleri arasındaki iletişim hatlarını "genel çapta açık tutacağına söz verdi, çünkü iki ülke olarak sorunlarla başa çıkma fırsatımız olan çok şey var," görüşündeydi.

Bununla birlikte, angajmana hazır olma durumu ABD çıkarları pahasına olmayacaktır. Biden'ın, Çin'in Tayvan Boğazı boyunca ve daha geniş bölgede barış ve istikrarı tehdit eden Tayvan'a yönelik zorlayıcı ve saldırgan eylemlerine itiraz ettiği bildirildi. ABD'nin Tayvan ve Çin'e yönelik politikasında herhangi bir değişiklik olmadığı konusunda ısrar etti, ancak ABD'nin her iki tarafın da statükoda tek taraflı değişikliklere karşı olduğunu yineledi.

Yine de açık iletişim sürdürmek öncelik olmalıdır. Çin, sinirlendiğinde veya kriz anlarında, sanki gerilim tırmanırken konuşmayı reddetmek kazanan bir stratejiymiş gibi, bu kanalları kapatma eğiliminde. Biden, görüşmesinden önce ilişkiye korkuluklar takmaya çalıştığını açıkladı.

İki dünya lideri arasında yapılan diplomatik görüşmelerin başarılı olup olmadığını söylemek zaman alacak olsa da gerçek şu ki korkuluklar gerekli ama yeterli değil. ABD ve Çin, dünyanın en büyük iki ekonomisi, askeri güçleri ve siyasi süper güçleridir. Birlikte çalışmazlarsa çözülebilecek çok az küresel veya bölgesel sorun vardır. Anlaşmazlıklar kaçınılmazdır ancak diğer konular ve sorunlar iki ülke arasındaki iş birliğini engellememelidir. İki ülkenin liderleri farklılıklı düşüncelerini birbirinden ayırmayı ve diğer sorunlar üzerinde birlikte çalışmayı öğrenmeliler.

Xi, bölgeyi ziyareti sırasında yaklaşık bir düzine başka dünya lideriyle bir araya geldi; bu, Çin'in yüce lideri olarak gücünün ve etkisinin yanı sıra uluslararası sahneye dönüşünün yarattığı ilginin bir kanıtıydı. Çoğu tespitlere göre cana yakın bir figürdü.

Xi, altı yıldır bir Avustralya başbakanıyla yaptığı ilk görüşmede Anthony Albanese ile yüz yüze görüştü. Ülkelerinin ikili ilişkilerinin "son birkaç yılda zorluklarla karşılaştığını" kabul etti, ancak "ekonomi ve ticari iş birliğindeki büyük potansiyele" dikkat çekti. İkili ilişkilerin geliştirilmesi ve ilerletilmesinin bölge ve dünya için hayırlı olacağını sözlerine ekledi.

Güney Kore Devlet Başkanı Yoon Suk-yeol ile de ilk kez bir araya geldi ve Yoon'un Kuzey Kore ile başa çıkma konusundaki "cüretkâr planını" destekleyeceği sözü verdi. G20 zirvesinin ev sahibi Devlet Başkanı Joko Widodo ile yaptığı görüşmede Çin ile Endonezya arasındaki “stratejik koordinasyonu” artırma sözü verdi.

Ama Xi'nin çeliği bir veya iki kez parladı. Kanada Başbakanı Justin Trudeau'yu G20'nin aralarında yaptıkları özel bir görüşmenin ayrıntılarını sızdırmakla suçladı ve bunun diplomatik kural ve kaideler "uygun olmadığını" belirtti.  Ottawa'nın yapıcı bir ilişki için yeterli koşulları yaratması gerektiğini buna ilaveten anlattı. Toplantı raporları yalnızca Kanada'nın konuşma konularını - Çin'in casusluk ve seçim müdahalesi iddiaları - belirlediğinden, şikâyet boş görünüyor.

Çin, ülkelerle eşitlik ruhu içinde çalışarak komşularıyla ve dünyanın her yerinde barış ve refahı teşvik etmek istediğini söylüyor. Xi'nin otoriter tavrı bu retoriği yalanlıyor. Pekin'in iyi ya da kötü niyetlerinin dünyaya daha iyi bir göstergesi olduğu için Çin liderinin dünya sahnesine geri dönmesi güzel bir durum.

II.) Japonya ve Çin bağlamında ABD yönetimlerinin anti-komünist politikaları

Japonya'nın bağlılığını talep eden önceki ABD yönetimlerinin anti-komünist politikaları tarafından uzun süredir yasaklanan ekonomik bağlar hızla genişledi. Sovyetler Birliği'nin oluşturduğu ortak tehdit, ilişki için tutkal sağladı ve ortak refah olasılığı, her ikisini de birlikte yakın çalışmaya motive etti. Japonya, ekonomik kalkınma için bir model ve bunun gerçekleştirildiğini görmek için sermaye sundu. Bu "balayı dönemi" boyunca, her iki hükümet de tarih ve toprak anlaşmazlıkları gibi bölücü konuları aradı ve en aza indirmeyi başardı. Bunun yerine, karşılıklı yararlardan söz ettiler ve bunları başarmak için çalıştılar.

1991'de Sovyetler Birliği'nin çöküşü bu mutlu dönemi sona erdirdi. İki ülkeyi birleştiren tutkal uçup gitti ve bu çekişmeli konular ilişkide önem ve güç kazandı. Çin çok yetenekli bir öğrenci olduğunu kanıtladı. Baş döndürücü ekonomik gelişimi, Çin'i önde gelen ulusların saflarına itti. 2010'da dünyanın en büyük ikinci ekonomisi olarak Japonya'yı geride bıraktı ve on yıl içinde bir numara olarak ABD'yi geçeceği tahmin ediliyor.

Çin teknolojisi dünya standartlarındadır ve çeşitli ölçümlerde yetenekleri Japonya'nınkini aşmaktadır. En endişe verici olan, ülkenin ordusundaki büyümedir. Halk Kurtuluş Ordusu, her alanda gücü olan zorlu bir güçtür.

Ekonomik hüner, agresif diplomasi ve güçlü bir ordu, 1949'da Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 100. yıldönümüne kadar dünya lideri olma yolundaki ulusal hırsın üç temel direğidir. Bu vizyon anlaşılabilir ancak ana hatları ve içeriği Japonya için sorun teşkil ediyor. Bu nedenle, iki ülkenin de her iki ülke için de işe yarayan bir ilişki yaratması çok önemli. Şu anda iki sorun yoluna giriyor. Birincisi, Doğu Çin Denizi'nde Japonya'nın elinde bulunan ancak Çin'in Daioyu adı altında hak iddia ettiği bir grup ada olan Senkakus. Uzun süredir devam eden bu anlaşmazlığın gücü, Japonya'nın adaları kamulaştırdığı 2012'de yoğunlaştı. O zamandan beri Çin, iddialarını ileri sürmek için düzenli olarak adacıkları çevreleyen sulara gemiler gönderdi - Çarşamba günü Çin sahil güvenlik gemileri bölgeye girdi.

İkinci konu, Çin'in kendine tekrar bağlı bir eyaleti olduğunu iddia ettiği ve anakarayla birleştirilmesini talep ettiği Tayvan. Japonya “tek Çin” politikasına bağlı kalırken - 1972 Ortak Tebliği tek Çin olduğunu ve Tayvan'ın Çin'in ayrılmaz bir parçası olduğunu söylüyor - Tokyo da Pekin ile Taipei arasındaki anlaşmazlıkların barışçıl bir şekilde çözülmesi gerektiğine ve Çin'in barışı tehdit ettiğine inanıyor ve askeri tatbikatları ve savaşçı açıklamalarıyla istikrarın güvenini sarstığı kanaatinde. Tokyo'ya bir mesaj olarak Tayvan üzerinden uçarak Japonya'nın münhasır ekonomik bölgesine inen füzelerin fırlatılması özellikle tüyler ürpertici bir hareketti. Tayvan'ın güvenliğinin Japonya'yı etkilediğine dair iddialar ve Öz Savunma Kuvvetlerinin Tayvan Boğazı ihtimaline karşı daha hazırlıklı olma çabaları, Çin'in huzursuzluğunu ve Tokyo'nun birleşmeyi engellemeye kararlı olduğu inancını körüklüyor.

İlk bakışta, iki ülke arasındaki ilişkilerdeki ana sorunlar temelde toprak anlaşmazlıklarıdır. Aslında, bu sorunları harekete geçiren güçler, bölgesel düzenin farklı ve rekabet eden vizyonlarıdır. Japonya için en önemli ilke, açık, şeffaf ve tüm katılımcılara eşit davranan kurallara dayalı bir uyuşmazlık çözümü sürecidir. Çin için büyüklük ve güç diğer tüm hususları gölgede bırakmalıdır. Bu farklılıkların çatışmaya yol açmamasını sağlamanın yolları vardır. En önemlisi, provokasyonların çatışmaya yol açmasını önlemek için korkuluklar kurulmalı, çok boyutlu bir diplomatik reçete provokasyonlara yanıt olarak bulunmalı.

İlk olarak, üst düzey bürokratlar arasında tartışmaya devam edilmeli. O zamandan beri iki ülkenin liderleri arasında yüz yüze görüşme olmadı. Başbakan Shinzo Abe Aralık 2019'da Çin'i ziyaret etti. Xi'nin ertesi yıl Tokyo Olimpiyat Oyunları için gelmesiyle karşılık vermesi gerekiyordu, ancak COVID- 19 pandemisi bu ziyaretin gerçekleşmesini frenledi.

Başbakan Fumio Kishida ve Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, Japon liderin göreve başladığı Ekim 2021'de yalnızca bir kez telefonla karşılık görüştüler. İki liderin bu yılın sonlarında Endonezya'nın Bali kentinde düzenlenen 20 kişilik Grup toplantısında veya Bangkok'taki Asya-Pasifik Ekonomik İş birliği forumunda bir araya gelmesi ümit vericiydi. Bu gelişme bir ilk olmasına rağmen, yeterli değil. Çalışan bir ilişki kurma kararlılıklarının sinyalini vermek ve bürokrasilerini ve kamuoyunu bunu gerçekleştirmeye ikna etmek için düzenli toplantılara her iki ülkenin bürokratlarının ihtiyaçları vardır.

Öncelik, sulhun daimî olabilmesi için, diplomaside askeri iletişim mekanizmalarının açılması, kullanılması ve iki silahlı kuvvetin mensuplarının birbirleriyle konuşması, barış yolunun kurallarının belirlenmesi ve gönderilen sinyalleri anlamaları için diplomatik yollar şeffaflık kuralları uygulanarak açılmalıdır. Bu konuda şeffaflık teşvik edilmelidir.

İkinci olarak, iki ülke ortak kaygıları olan konularda nasıl iş birliği yapacaklarını bulmalıdır. Yardımın ihtiyacı olanlara ulaşmasını ve en verimli şekilde kullanılmasını sağlamak için sermaye ve uzmanlığı bir araya getirerek bölgede kalkınmayı kolaylaştırmak için birlikte çalışabilmeliler. Kolektif ve ortak çıkarlar yaratan sürdürülebilirliği, sosyal dayanıklılığı ve bağlana bilirliği desteklemeliler.

Ekonomik bağlar, ikili ilişkilerin hayati bir bileşenidir. Maliye Bakanlığı tarafından yayınlanan verilere göre Çin, geçen yıl 38,4 trilyon Yen'e ulaşan toplam ticaretle Japonya'nın en büyük ticaret ortağı; Japonya, Çin'in dördüncü büyük ticaret ortağıdır. Japon ve Çinli işletmeler arasında keskinleşen ekonomik rekabete rağmen, her iki ülkenin işletmelerinin gelişmesine olanak tanıyan bir iş bölümü geliştirebilmeli ve sürdürebilmeli. Tüm büyümesine rağmen Çin, yerel ekonomik zorluklarla karşı karşıya ve diplomaside yardıma ihtiyacı olan bir ülke konumundadır.

Dolayısıyla diplomaside bu iki ülkenin birbirleriyle birlikte çalışmaları, Japonya'nın Çin'in uygunsuz davranışlarına göz yumması gerektiği anlamına gelmez. Japonya, ulusal çıkarlarını kararlılıkla korumalı ve bunu yaparken Pekin'deki Çin liderliğini bir ortak olarak Japonların ciddiyeti ve güvenilirliği konusunda ikna edebilir.

Kişida, normalleşmenin 50. yılı anısına düzenlediği mesajda, iki ülke arasında “yapıcı ve istikrarlı” bağlar kurulması arzusundan bahsetti. Mevcut ilişkiler göz önüne alındığında, bu anlaşılabilir ve ulaşılabilir bir hedeftir. Japonya-Çin ilişkisinin potansiyeli göz önüne alındığında, beklenmesi gereken minimum budur.

28 Kasım 2022 Lüksemburg