İnsan Hakları ve Uluslararası Politikadaki Dönüşüm

İnsan Hakları ve Uluslararası Politikadaki Dönüşüm

Prof. Dr. Dr. Ümit Yazıcıoğlu

      1. Giriş:

10 Aralık, Dünya İnsan Hakları Günü'nün yıldönümü olarak uluslararası alanda kutlanan bir gündür. Bu tarih, insanlık onurunu ve haklarını korumak için önemli bir belge olan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin kabul edildiği dönemdir. Tam 75 yıl önce, II. Dünya Savaşı sonrasında dünya liderlerinin umut dolu bir gelecek için ortaya koydukları inancı temsil eder. Ancak, bu süreçte dünya, belirsizlikler ve siyasi dengelerin sarsıcılığıyla şekillenmişti.

İnsan hakları, köken, cinsiyet, din veya yaştan bağımsız olarak, en azından teoride, sırf insan oldukları için tüm insanlar için geçerlidir. Ne yazık ki insan hakları 21. yüzyılda bile apaçık bir şekilde iyi bir durumda değildir. Bireyler, gruplar ve devletler tarafından göz ardı edilmeye devam ediliyor. Bugün bile, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin kabul edilmesinden 75 yıl sonra bile insan hakları hâlâ ihlal ediliyor. İnsan haklarına uyum ve bu hakların uygulanması talebi bu nedenle geçerliliğini kaybetmedi; işkence, mültecilerin korunması, iltica hukuku, din özgürlüğü veya kadına yönelik şiddeti anahtar kelimeler olarak bir düşünün.

2. İnsan Haklarına Geçmişten Günümüze Bir Bakış

10 Aralık tarihinde, küresel düzeyde insan haklarının kutlandığı bir gün olan Dünya İnsan Hakları Günü'nün yıldönümü anıldı. Bu tarih, Birleşmiş Milletler ‘in, savaş sonrası dünya düzeninin ilkelerini belirlemek amacıyla hazırlanan önemli belgelerden biri olan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'ni kabul ettiği tarihtir. Bildirge, tam 75 yıl önce, 1948'de kabul edilmiş olup, o dönemde II. Dünya Savaşı'nın ardından dünya siyasetçileri, düşünürleri ve genel olarak insanlar, gelecekteki nesiller için umut veren bir inanç ortaya koymuşlardır.

Ancak, bu iyimser bakış açısının temeli, o dönemde oldukça istikrarsız bir zemindeydi. Avrupa ve Asya, zaten belirli siyasi bloklara ayrılmıştı ve nükleer silahlanma yarışı başlamıştı. Ayrıca, sömürgeci güçlerin gerilemesi Orta Doğu ve diğer bölgelerde büyük insan kayıplarına yol açmıştı. Örneğin, Hindistan-Pakistan çatışması bölgesinde ve Afrika'da yaşanan krizlerde milyonlarca insan hayatını kaybetmişti. Bu durumlar, o dönemde dünya genelindeki belirsizliği ve çalkantıyı gösteriyordu.

3. İnsan haklarının tarihi

İnsan ve sivil haklara ilişkin doğal hukuk düşüncesinin eski çağlarda ortaya çıktığı zamanlara dayanmaktadır. 17. ve 18. yüzyıllarda, skolastisizm ve doğal hukuk doktrini sayesinde insan hakları felsefi ve politik olarak daha da geliştirilmiş ve ilk kez Habeas Corpus Yasası ve Haklar Bildirgesi ile anayasal olarak güvence altına alınmıştır. Fransız Devrimi sırasında özgürlük, eşitlik ve kardeşlik fikirlerinin ifade edildiği ünlü Déclaration des Droits de l'homme et du citoyen (1789) yapılmıştır. 19. yüzyılda neredeyse tüm Avrupa anayasalarında temel haklara ilişkin kataloglar yer almıştır. Modern uluslararası hukuk teorilerine göre temel haklar, uluslararası hukukta da dokunulmaz ve korunaklıdır.

Habeas Corpus Yasası (Latince: "cesedi alabilir miyim?"), ilk kez keyfi tutuklamalara karşı korumayı ve sanığın hızlı bir şekilde sorgulanmasını garanti eden 1679 tarihli İngiliz yasasıdır. İsim, o dönemdeki tutuklama emirlerindeki giriş ifadesinden alınmıştır. Hiç kimsenin, aleyhindeki iddialara ilişkin acil bir adli soruşturma yapılmadan tutuklanmaması veya gözaltına alınmaması ilkesi, İngiliz ve Amerikan hukukunun merkezi bir parçası haline gelmiştir. Anayasal düzenin bir özelliği olarak, Federal Almanya Cumhuriyeti Temel Kanunu da dahil olmak üzere çok sayıda demokratik anayasada da kendine yer bulmuştur.

Skolastisizm (Latince skola: okuldan gelir), Hıristiyan vahyinin doğaüstü olaylarını doğal insan aklının ve özellikle Aristoteles felsefesinin yardımıyla anlamaya çalışan felsefi ve teolojik bir harekettir. 11. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın ortalarına kadar Avrupa'daki Hıristiyan kolej ve üniversitelerindeki söylemi belirleyen akım, sonuçta Yunan ve Romalıların felsefesini Hıristiyanlığın dini bilgisiyle birleştirerek düzenli bir sistem oluşturmayı amaçlamıştır. Daha geniş anlamda, skolastisizm terimi, söz konusu dönemin karakteristik zihinsel tutumunu ve felsefi yöntemlerini veya başka bir dönemdeki benzer düşünce tarzını ifade eder. Başlangıçta, Skolastiklerin, daha sonra üniversitelerin geliştiği Orta çağ manastır okullarının önde gelen isimleri olduğu düşünülüyordu, ancak bu terim kısa süre sonra bir üniversitede felsefe veya teoloji öğreten tüm bilim adamlarını ifade etmeye başlamıştır.

Haklar Bildirgesi, Amerika Birleşik Devletleri Anayasası'nın ilk on değişikliğinde yer alan, bireyin federal hükümetin müdahalesine karşı haklarını düzenleyen ve mevcut hakların bozulmasını yasaklayan bir haklar bildirgesidir. Bu düzenlemelerin tarihi üç farklı belgeye dayanmaktadır: Magna Carta, Haklar Dilekçesi ve 1774 Haklar Bildirgesi. Virginia ve Massachusetts sırasıyla 1776 ve 1780 yıllarında bu tür temel hakları orijinal eyalet anayasalarında koruma altına almışlar. New York ve Pensilvanya yeni federal anayasayı bireysel vatandaşların korunmasını sağlayacak bir değişiklik yapmadan onayladı. 1790'da Kongre on iki değişiklik önerdi; bunlardan on tanesi 1791'de I'den X'a kadar Maddeler olarak kabul edildi.

İnsan hakları başlangıçta uluslararası hukukta hiçbir rol oynamamıştı. Devletin çıkarı ticaret, dostluk veya uzlaşma anlaşmaları yoluyla uluslararası gerilimleri dengelemeyi amaçlıyordu. Bir kişinin kendi vatandaşının başka bir devlet tarafından yaralanması yalnızca uluslararası bir anlaşmanın ihlali olarak değerlendirilebilir, ancak insan hakları ihlali olarak değerlendirilemezdi.

Değişim ancak İkinci Dünya Savaşı'ndaki insan hakları ihlallerinin etkisiyle gerçekleşti. Federal Almanya Cumhuriyeti'nin 7 Ağustos 1952'de kabul ettiği Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi oluşturuldu. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa Konseyi üyelerinin 1950 yılında imzaladığı ve kontrolleri altındaki herkese belirli temel hak ve özgürlükleri vermeyi taahhüt ettikleri bir sözleşmedir. Her şeyden önce, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nde yer alan haklar, özellikle yaşam hakkı, kölelikten korunma, örgütlenme özgürlüğü, ifade özgürlüğü, işkenceden korunma, özel hayatın gizliliği ve aile hayatının korunması korunmaktadır. Sözleşmeye uyumu sağlamak için Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kuruldu (her ikisi de Strazburg'da bulunmaktadır).

1945 yılında Birleşmiş Milletler Şartı, temel insan haklarına olan inancı yeniden teyit etti ve uluslararası iş birliği yoluyla insan haklarına saygıyı teşvik etme ve güçlendirme hedefini belirledi. 1948 yılında BM Genel Kurulu, insan haklarının içeriğini sıralayan İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'ni kabul etti. Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi, insan haklarını uluslararası güvence altına almak adına önemli bir adım atarak 1966'da kabul edildi ve Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme de bu süreçte hayata geçirildi. Ayrıca, 1989'da kabul edilen Çocuk Hakları Sözleşmesi de önemlidir. 1950'de imzalanan İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme ile 1976'da kabul edilen Erkek ve Kadın Eşitliği Sözleşmesi de kayda değer gelişmelerdir. Amerika'ya kaçırılan Batı Afrikalı köleler, dini fanatizme kurban edilenler veya Orta Çağ'da ve Hindistan'da hintli büyükler tarafından yok sayılan ve değersiz görülen kadınlar bu teorilerden rahatsız olmadılar, bilakis haklarına kavuştular.

4. İnsan hakları nelerdir?

İnsan hakları, özel ve temel haklardır. Her insanın ve her insanın onurunu korumayı amaçlamaktadır; başkalarıyla birlikte topluluk içinde özgür, kendi kararını veren bir yaşamı etkinleştirmeyi hedefler. Bu haklar, “insanlık” tan kaynaklanan her insanın, hiçbir önkoşul olmaksızın kullanımına açıktır ve doğuştan devredilemez niteliktedir.

İnsan hakları, istisnasız herkese, yani evrensel olarak geçerli olduğu iddiasıyla bağlantılıdır. Belirli bağlamlarda, her bireyin sahip olduğu temel haklar dizisini tanımlarlar ve kapasiteleri bakımından evrensel haklar olarak uyumludurlar. Bu haklar ayrıcalıklı değildir ve insan hakları, bazı grupların haklarının inkâr edildiği durumlarda vurgulanır.

İnsan hakları tüm insanlar için eşit olarak mevcuttur ve eşitlikçi doğaları gereği herhangi bir ayrımcılığa izin vermez. Racial, cinsiyet, cinsel yönelim, ulusal veya sosyal köken, dil, din, zenginlik, siyasi veya diğer görüşler gibi ayrımcı özelliklere karşı çıkarlar.

İnsan hakları bölünemez ve birbiriyle ilişkili haklardan oluşan bir bütündür. Siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel haklar arasında bağlantılar vardır ve bu haklar birbirlerine aittir. Bu nedenle, bu haklar ayrılmaz bir şekilde birbirlerine bağlıdır ve bir "set" halinde var olurlar. İnsan hakları karmaşık haklardır. Kısa formda getirilen bu haklar, ahlaki açıdan haklı iddiaları temsil eder. Siyasi karar alma süreçlerinde olumlu olarak görülen haklar, içerik tasarımı ve uygulanmasında dikkate alınır.

5. Küresel Dönüşüm

Yarım yüzyılın ardından, insan hakları meselesi, uluslararası sahnede bir arada yaşamanın temel ilkesi olarak öne çıkmış gibi görünebilir. 1990'ların sonlarına doğru, dünya çapında devam eden çeşitli çatışma ve trajedilere rağmen, uluslararası toplumun, acı çekenleri ve ezilenleri koruma konusunda birleşebileceği gerçek anlamda kapsayıcı ve çok kutuplu bir dünya düzeni oluşturma olasılığı ortaya çıktı. Ancak, bu durumda Amerika Birleşik Devletleri'nin hegemonik iddiaları, önemli bir engel teşkil etti.

ABD'nin "vazgeçilmez ülke" ve "tek süper güç" olarak kendini konumlandırması, insan hakları konusunu kendi iradesini dayatma ve liberal-emperyalist ideolojiyi küresel ölçekte yayma aracı haline getirdi. Washington'daki liderler, diğer ulusların isteklerine uyum sağlamalarını, sorgulamamalarını ve ABD'nin direktiflerini kesinlikle takip etmelerini bekliyorlardı. Bu politikaya itiraz edenler, keyfi olarak tanımlanan evrensel insani değerlere düşman ilan edildi ve sonrasında alaycı bir biçimde "kurallara dayalı düzen" fikri geliştirildi. Batı, Amerikan popüler kültürü tarafından işlenen gelecek yerel liderlerin daha esnek olabileceği umuduyla, Rusya ve Çin'in özel konumlarıyla uzlaşmak zorundaydı; aksi takdirde daha küçük ülkelerle olan ilişkilerini keserlerdi. Ve elbette, kendi eylemlerini haklı çıkarmak için insan hakları mücadelesinin sloganlarını kullanmaktan çekinmediler.

Yugoslavya'ya yönelik saldırı, birçok insanın ölümüne ve Avrupa'nın merkezinde savaş suçlarına neden olan bir durum olarak meşrulaştırıldı. Bu durum, Kosova'da suç örgütleri tarafından yönetilen bir bölge oluşturulmasına izin verdi.

ABD'nin Afganistan ve Irak'a yönelik müdahalesi, insan hakları vaadi altında yapılan bir iddiayla eleştirildi. Bu müdahaleler, ülkelerin sömürgeleştirilmesi, iç savaşa ve kaosa sürüklenmesi ve sonrasında bu ülkelerin kaderinin yerel halka bırakılmasının ihmal edilmesi olarak görüldü. Benzer şekilde, Libya'ya yapılan müdahale de ülkeyi kaos ve çatışmanın içine sürükledi.

Bu tarz uzun süreçlerin listesi devam ettirilebilir ve son olarak Maidan olayları sonrası Ukrayna'nın yaşadığı durum, demokrasi inşasının ardından neo-Nazilerin ve maceraperestlerin eline geçmesiyle bir terör örgütünün serbest bırakılmasına kadar uzanan kanlı bir çatışma olarak öne çıktı. Ukrayna'da Rus ordusunun gerçekleştirdiği savaş suçlarından şüphelenilmesi, İran'da göstericilerin tutuklanması ve işkence görmesi ya da Çin veya Rusya'da medya çalışanlarının ve muhalif isimlerin düzenli olarak tutuklanması; insan hakları ihlallerine ilişkin yeterli örnek var. İnsan hakları dünyanın her yerinde her gün ihlal ediliyor.

Batılı sanayileşmiş ulusların demokratik anayasal devleti bile saldırılara karşı mutlak bir koruma sunmuyor. Ancak insan hakları ihlallerinin çoğunluğu gelişmekte olan ve gelişmekte olan ülkelerde ve sıklıkla otoriter rejimlerde meydana geliyor. Daha önce hiç bu kadar çok sayıda insan bugün olduğu kadar tehdit edilmedi veya temel yaşam haklarına yapılan müdahalelerden etkilenmedi. Nadiren bir devlet tek bir insan hakkını ihlal eder; Saldırılar çoğu zaman insan hakları ihlalleri zincirini oluşturuyor.

6. Nazi soykırımı

Nasyonal Sosyalizm döneminde insan hakları ihlalleri en iyi bilinen örnektir. Muhtemelen İkinci Dünya Savaşı sonrasında Nürnberg askeri mahkemesindeki yargılama bunun ispatıdır. Nazi soykırımı, Avrupalı​​Yahudilerin sistematik olarak öldürülmesinin yanı sıra diğer sosyal, dini ve etnik grupların üyelerine veya siyasi muhaliflere yönelik sistematik zulüm ve cinayet anlamına gelir. Yahudilere, Sintiler ve Romanlar gibi diğer etnik azınlıklara yönelik, “Üçüncü Reich”ın sözde görevli hizmetkarları tarafından olaya dahil olmayanların örtülü bilgisi dahilinde gerçekleştirilen bu soykırım, soğukkanlı planlama ve uygulama açısından dünyada bir ilk ve benzersizdi.

18 Ocak 1940'ta, Swabian Alb'deki Grafeneck Kalesi'nde Nazilerin hasta ve engellilere yönelik "ötenazi" cinayetleri başladı. Nasyonal Sosyalistlerin "yaşamaya değer olmayan hayatlar" diye damgaladığı 10 bin 654 kişi karbon monoksit gazıyla öldürüldü.

Auschwitz, Nazilerin Yahudileri, Sintileri, Romanları ve diğer zulüm gören insanları kitlesel olarak katletmesiyle eş anlamlıdır. Auschwitz, ırksal çılgınlığın bir ifadesidir ve Alman tarihinde Kabil'in işaretidir. Nazi döneminde Nasyonal Sosyalistler Auschwitz'de bir buçuk milyondan fazla erkek, kadın ve çocuğu öldürdü.

Nazi soykırımını diğer insan hakları ihlallerinden ayıran özellik, suçların sistematik yapısı ve planlanmasıdır. Totaliter ve ırkçı bir ideoloji adına Yahudiler, Sintiler ve Romanlar ile diğer toplumsal gruplar başlangıçta toplumdan dışlandı. Temel insan haklarından mahrum bırakıldılar. Sonuç, imha ve toplama kamplarında toplu katliam oldu. Böylece Nazi soykırımı insan hakları ihlallerinin somut örneği haline geldi.

Yakalanan Nazi suçlarının ana failleri, 1945'ten 1949'a kadar Nürnberg Duruşmalarında diğer şeylerin yanı sıra işledikleri savaş suçları ve insanlığa karşı suçların hesabını vermek zorunda kaldı. İlk kez siyasetçilerin, subayların ve diğer toplumsal elitlerin bireysel suçları soruşturuldu ve cezalandırıldı. Yargılamalar, modern uluslararası ceza hukukuna giden yolda bir dönüm noktasını temsil ediyor.

10 Aralık 1948'de BM Genel Kurulu'nda İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi kabul edildi. Büyük ölçüde Nazi devletinin insan hakları ihlallerinden kaynaklandı. Pek çok eyalet bu beyanı anayasalarına dahil etmiştir (örneğin Federal Cumhuriyetin Temel Kanunu). Federal Almanya Cumhuriyeti Temel Kanununun 1. maddesinin 2. fıkrası şöyledir: "Bu nedenle Alman halkı, dünyadaki her insan topluluğunun, barışın ve adaletin temeli olarak dokunulmaz ve devredilemez insan haklarına bağlıdır."

7. Şu anda, küresel düzeyde çok merkezli bir dönem

Şu anda, küresel düzeyde çok merkezli bir dönem yaşanırken, BRICS ülkeleri ve diğer kuruluşlarla birlikte, insan hakları söylemini temel değerlere odaklanmak için çabalarımızı yoğunlaştırmalıyız.

İnsan hakları evrensel bildirgesinde yer alan ideali canlandırmak ve bu hakların, sadece cinsiyet değişimini veya dini değerlere hakaret etmeyi aşan bir öneme sahip olduğunu pratikte göstermek gerekiyor. Yaşam hakkı, siyasi ifade özgürlüğü ve yaşam standardı gibi temel değerler, post-Amerikan dünya düzeninde önemli bir yer edinmiştir. Bu doğrultuda, Rusya Devlet Başkanı'nın alınan zorlu kararları, bu değerleri koruma hedefini belirler, düşüncesinde olası ciddi bir gelişmedir. Bununla birlikte, sevindirici olan, bu hedefe ulaşma yönünde artan sayıda ortağın küresel gündemin önemli bir parçası olmaya başladığının farkına varılmasıdır.

8. Sonuç:

Bugün, insan hakları meselesi uluslararası sahnede yaşamın temel ilkesi haline gelmiş gibi görünse de bu durumu şekillendiren faktörler oldukça çeşitlidir. Amerika Birleşik Devletleri'nin hegemonik yaklaşımları, uluslararası ilişkilerde önemli bir engel teşkil ediyor. Bununla birlikte, insan hakları savunusu altında yapılan eylemler ve müdahaleler, eleştiri ve tartışma konusu olmuş, özellikle de belirli bölgelerdeki çatışma ve durumları daha da karmaşık hale getirmiştir. Ancak, küresel düzeyde çok merkezli bir dönemde, insan hakları evrensel değerlerini canlandırma ve güçlendirme konusundaki çabalarımızı sürdürmek önemlidir.

Bu dönemde, BRICS ülkeleri ve diğer kuruluşlarla birlikte, insani değerleri yeniden vurgulayarak, insan hakları konusunda pratikte gösterilmesi gereken temel ve kapsayıcı bir anlayışı desteklemeliyiz. Yaşam hakkı, ifade özgürlüğü ve yaşam standardı gibi temel değerler, post-Amerikan dünya düzeninde önemli bir yere sahiptir. Bu değerleri koruma ve güçlendirme konusundaki kararlılığımız, küresel düzeydeki ortaklarımızın da farkına vardığı bir odak noktası haline gelmiştir.

Bu süreçte, insan hakları söylemi sadece sloganlarla değil, pratikte yaşam bulmalı ve evrensel bir anlayışla uygulanmalıdır. Bu bağlamda, Rusya Devlet Başkanı'nın aldığı zorlu kararlar, bu değerleri koruma hedefini vurgulamaktadır. Ve sevindirici olan, bu hedefe ulaşma konusunda giderek artan sayıda ortağın, küresel gündemin merkezindeki yerini benimsemesidir.

10 Aralık 2023, Lüksemburg