Têkildarîyên Tirkiye-Rusya:
Stratejîk Taxil Diplomasî û Çarçoveya Geopolîtîk ya Deryaya Reş
Prof. Dr.
Dr. Ümit Yazıcıoğlu
1. Destpêk
Serokê Komarê Recep Tayyip Erdoğan û Serokê Komara Federal a Rusya Vladimir Putin di civîna dawîn li Soçiyê de, nîşanek bijartî ya xwehîna stratejîk a Tirkiyê ya li ser marjên herêmî
û cîhanî ye. Vê dema dîrokî, cihekî bû ji bo hevdîtinên zêde-tiştekî yên di navbera Erdoğan û Putin de. Soçî, derheqê pirsgirêkên têkildar yên di navbera her du welatan de, yên ku hêj nehatine
çareserkirin, yek ji wan xalên taybetî ye ku ev pirsgirêk hatine nirxandin û belkî jî çareser kirin. Têkildarî li navbera Rusya û Tirkiyê, bi bawerîya hevpar a serokan ve bi awayekî dinamîk têne
pêşxistin. Pirsgirêkên ku li asta jêrîn nekarin were çareser kirin, di van cûreyên civînan de têne gotûbêjkirin. Rojeva cîhanî û herêmî, çarçoveya mijarên ku her du serok dikarin bingehîn nirxînin,
diyar dike. Di mehên dawî de, bi encama yekserên li dijî Tirkiyê û Rusyayê yên dewletên Rojava, dinamîka bazirganiya hevpar radibe. Hem sûdeya derve hem jî keyfiyeta hundir, bi vî rengî bi daxwazên
aborî re rû bi rû mane. Lê, serokên Moskov û Enqereyê kom bûn da ku van hilweşînên neyînî binirxînin. Ev analîz, çi qasî li civînê paşxaneyên nû yên ji bo Tirkiyê derketine û çawa bacûna diplomasiyê
ya Erdoğan pêş ketiye, dê bê nirxandin. Daxuyanîyên nêzîkî yên ku Wezîrê Derve yê Rusya Sergey Lavrov kirine, analîza berfireh a dinamîkên stratejîk yên heyî û yên pêşerojê di navbera Tirkiyê û
Rusyayê de dixwazin. Di vê meqaleyê de, di çarçoveya betalkirina İnîsiyatîfa Taxilê ya Deryaya Reş, peymana taxilê ya Ukraynayê, plana derxistina taxilê bi fiyata taybet ji Rusya bo Tirkiyê û
alîkariyên taxilê li Afrîkayê de, dengekên derve yên van du aktorên herêmî yên girîng dê bên nirxandin.
2. Aborî Serkeftin:
Di
rojevê de du peymanên herî berbiçav yên bi sektora taxilê ve girêdayî bûn. Tevgera ji limanên Ukraynayê ji bo taşîna taxil û xwarinê bi ewlehiyê, ne tenê qedirên aborî ji bo Tirkiyê tîne jî, herweha
têkildarîyên stratejîk yên wê yên bi Rusya re jî xurt dike. Peymana duyemîn ya bi Sekreteriya BMê re hatiye kirin, platformeke avakirî ji bo vebûna bazarên cîhanî yên xwarin û gewherên Rusî ye. Wekî
ku rojnama Sabah nîşan da, pêşniyarên BMê, nirxandina ziyanê ku ji aliyê komeke sabotaş a Ukraynî ve li hata amonyaka Togliatti-Odessa hatiye kirin, tê de ye. Ev, nîşan didin ku peymanên ku Erdoğan
bi Rusya re kirine, ne tenê di warê aborî de ne, herweha di çarçoveya ewlehiyê de jî ne. Ev civîna dîrokî, dîroka xweşbîniya diplomatîk a Erdoğanê nîşan dide û yek gav zêdetir têkildarîyên têkildar
yên di navbera Tirkiyê û Rusya de ber bi pêş ve dibe. Peymanên stratejîk ên bi berçavkirina berjewendiyên cîhanî û herêmî hatine kirin, nîşan didin ku Tirkiye ne tenê di warê aborî de, belkî herweha
li ser warê ewlehiyê û sîyasî jî çawa aktoreke çalak be. Erdoğan, li vê civînê careke din biryara xwe û xwehîna xwe li ser berfirehkirina berjewendiyên herêmî û cîhanî yên Tirkiyê nîşan da. Ev
hevdîtin, ne tenê ji bo çareserkirina pirsgirêkên heyî ye, belkî herweha ji bo afirandina fersendên nû yên bi taybetî di warê hevkariya aborî de ye. Sektorê enerjiyê, bi taybetî gazê xwezayî, navenda
gotûbêjan e. Projekeke ku Tirkiye wekî navenda belavkirina gazê xwezayî derdikeve pêş, ger bêne meşandin, ji bo her du alîyan jî kêrhatî dikare be.
3. Pirsgirêkên Li Hember Fersendên Çêkirin
Hevpeyvîna di navbera Serokê Komarê Recep Tayyip Erdoğan û Serokê Dewleta Rûsya Vladimir Putin de li Soçiyê pêk hat, nîşan dide ku têkiliyên di navbera Tirkiye û Rûsya de pir asteng
in. Mijarên enerjiyê, wekî Santrala Atomî ya Akkuyu (NGS) û plana avakirina santralekî atomî ya nû li Sinopê, di nav mijarên sereke de ne. Setekî "qeydan" yên pirr alîgir di navbera her du aliyan de
heye. Civîna Soçiyê jî mijarên ku ji bo Moskovayê ne qebûl kirî, wekî têkiliyên bi Kîyevê re û vegerandina girtiyên Azakê (li gorî Rûsya, terorîstên Azakê) jî gotûbêj kir. Tirkiye divê ji bo
parvekirina têkiliyên xwe bi Rojava û Rûsya re dengekî hesas ava bike. Her du aliyan divê ku rêbazekî heye ku vê têkiliyê pirr alîgir nîşan bide.
Bêyî
fêmkirina pirsgirêkên aborî yên niha yên Tirkiye, serkeftinên Erdoğan bi temamî nayên fêmkirin. Tirkiye, bi pirsgirêkên wekî enfîlasyona bilind û mezinahiya bêdeng re rû bi rû ye, lê Erdoğan di vê
civînê de ji Rûsya re peymanên bazirganî yên girîng bidest xist. Ev peyman, saziya aborî ya Tirkiyeyê fireh dike û ji bo cîgirên karkeran fersendên nû pêşkêş dike.
Bi
taybetî peymanên li ser sektora gundewarî, Tirkiyeyê fersenda pêşxistina gelirên xwe yên ku berê ji Ukraynayê wergirtiye peyda dike. Peymanên enerjiyê jî, ji bo ewlehiya enerjiyê û çêkirina
çavkaniyên enerjiyê girîng in. Avakirina navendeke belavkirina gaza li Tirkiyê, Rûsyayê destûrê dide ku çavkaniyên xwe yên enerjiyê bo Ewropayê û Rojhilata Navîn bibele. Ev proje, rewşa cografî ya
Tirkiyê wekî berjewendiyekî stratejîk çêdike, her wiha pozîsyona Rûsya wekî birêveberê enerjiyê jî xurt dike.
Dîroka siyasî û aborî ya Enqereyê, tundiyên Erdoğan li ser aramiya li Sûriyeyê û vegerandina penaberan dike hîn girîngtir. Tirkiye, ji bo bandorên xwe yên hundirî û polîtîkayên
herêmî yên Partiya Adalat û Pêşveçûnê (AKP) bi awayekî erênî tesîr bike, plan dike ku bi Şamê re normalîze bibe.
Belkî jî serkeftina herî mezin ya civînê, vekirina konsolosxaneya Rûsî li Bakurê Kibrisê bû. Ev, nîşana bandora siyasî ya Tirkiye li ser Bakurê Kibrisê ye. Di heman demê de, Tirkiye
dikare li ser rewşa Qirimê pozîsyonekî zêdetir fleksîbel be, ev jî dikare di têkiliyên xwe yên bi Rûsya re de fersendên nûnêrîne.
Di
demeke aborî ya zehmet de jî, Erdoğan û Putin rêyên hevkariyê dîtin. Ev, ne tenê hişmendiyan di navbera her du welatan de zindî dihêle, herwiha jî destpêka demeke nû bo pirr dîrokzan û analîstên
siyasî nîşan dide. Li ber çavên astengiyên siyasî û yekitiyên cezayî, serokên Enqereyê û Moskovayê rêyên nû yên hevkariya aborî vekirine. Ev, ji bo hevpeyvîna cografî û global jî bandorên mezin
dikare bike.
4. Tevlîhevkirina Tîjî ya Deryaya Reş: Xebata Nûkirina Dîsa
Di
demekê de, çalakîyek hebû ku Rusya bi armancên mirovî yên ji bo dewletan ku dikevin bin şandina xwarinê dest pê kiribû. Lê, roja 17'ê Tîrmeha 2023ê, demekê ye ku Rusya ji vê peymana dûr ketiye û
baweriya navbera aliyan jê dûr xistiye. Bêhempa yê çareseriyan û erkan, sedemê bû ku Rusya vê çalakîya mirovî rawestiye. Serokê me yê çeleng, Recep Tayyip Erdoğan, xwestiye ku vê krîza derbixe û
Rusya dîsa li vê rêxistina mirovî beşdar bike. Lê, ji ber ku Enqere nikare berjewendiyên Federasyona Rusyayê bi temamîyî ewle bike, qada xebatê ya Erdoğan sînordar e.
Li
vê derê ye, Serok Erdoğan û Putin rêya peymanê li ser "Tevlîhevkirina Tîjî ya Deryaya Reş" dîtin. Beşdariya Tirkiyê li vê pêşniyara çalakî de, wê destûrê bide ku Rusya tîjîya xwe bi firotinên dirûşmî
ji bo şirketên Tirk li Tirkiyê amade bike. Her wiha, bi alîkariya Maliyê ya Qeterê, ev tîjî dê bên şandin bo dewletên herî zêde bi hewcedariya wan e.
Mijarên din ên rojevê yên girîng di navbera Sûriyê û Rojhilata Navîn de yên ewlehiyê û aramî hene. Tirkiye, taybetî li bakurê welêt, li dijî militanên Kurd ên ku DYA piştgiriya wan
dike, qebûl dike ku Moskow pozîsyoneke zêdetir ewle heye. Rusya berê jî di warê diplomatî de serkeftinên bi vegerandina Sûriyê bo Yekitiya Ereban û normalîkirina peywendiyên Sûriyê û BAE û Erebistana
Siûdî bi dest xistine.
Tevlîhevkirina Tîjî ya Deryaya Reş eger were rawestandin, dibe ku encamên mumkun bo aborî û aramiya herêmî bide. Lavrov di daxuyaniyên xwe de diyar kiriye ku Rojava divê di vê
pêşniyarê yên nûkirina dîsa de roleke girîng bilîze. Ev, tê wateya ku dibe peywendiyên Enqerê yên bi Washington û Brûkselê re bikevin rewşeke pirr alîgir. Tirkiye divê ji bo nûkirina vê pêşniyara
çalakî de, ne tenê bi Rojava her wiha bi Rusya re jî diplomatîya qelînd bike.
5. Komkirê Gernasîya Ukrayna: Xeterên Geopolîtîk û Aborî
Dibe
ku bicihkirina dîsa ya komkira gernasîyê ya Rusya û Ukrayna ji bo Tirkiye pêwistî bi sazkirina dengeyeke stratejîk di nava pêwendîyên xwe yên bi Rojava re de ye. Tirkiye, vê hemleya Rusya dikare bi
peymana ticaret û enerjiyê ku qezencê hevpar pêşkêş dike, denge bike. Lê, ev yek pêwîstî bi dengedayîneke hestîyar di navbera îmtîyazên NATO bo Ukrayna û pêwendîyên leşkerî yên Tirkiye bi Rojava re
de heye. Civîna Moskova ya ku li 31'ê Tîrmeha 2023'an pêk hat, careke din kêrhatîya têkiliyên diplomatîk di navbera Tirkiye û Rusya de nîşan da.
Wezîrê Karê Derve yê Tirkiye, Hakan Fidan, amadekirina teklîfên nû ji bo nûkirina komkira gernasîyê bi aracîtiya BMê, dikare wekî rêzgirtina berdewamiya roleke herêmî ya Osmaniyan di warê veguhestinê
û çandiniyê de baş bîne nîşan. Wekî wisa, ticareta gernasî û çandinî ji bo Rusya jî di dîroka xwe de sektorên girîng in. Amadekirina van peymanên bingehîn û pragmatîk di navbera her du welatan de,
dikarin wekî berdewamiya têkiliyên dîrokî were dîtin.
Wekî ku Ajansa Anadolu nîşan da, vegerandina girêdana Rusya Ziraat Bankê bi SWIFTê û qeydkirina hêzanên şîrketên tibûyê yên Rus, dibe ku encamek ji gerilên geopolîtîk û yaptîrîmên aborî yên ku di
salên dawî de zêde bûne be. Ev dikare hamleyeke nû be di pevçûnek stratejîk ku bi "Oyuna Mezin" ya sedsala 19'an têkildar e.
Bi
taybetî, rêkeftina li ser mercên bingehîn bo berdewamiya projeya Deryaya Reş, careke din girîngiya dîrokî û geopolîtîk a vê deryayê nîşan dide. Kontrola Tirkiye li ser Deryaya Reş ji demên Bîzansî ve
roleke geostratejîk lîstine û ev peymanê nû, dikare alîkar be bo parastina navbûna girîng a vê deryayê di vê sedsalê de jî. Lê, li gorî agahiyên ku di medyayê de hene, ne girêdana Rosselkhozbankê bi
SWIFTê, dikare nîşaneke ku mekanîzmayên aborî yên alternatîf têne lêkolînkirin be. Ev dikare mînakek ji mînakên dîrokî be ku dewletan di hember yaptîrîm û sînorên aborî de dengeke nû
dixin.
Di
dawiyê de, ev civîn dikare wekî nîqteyeka hevgirtinê di navbera berjewendîyên dîrokî, aborî û geopolîtîk yên her du alîyan de were dîtin. Her du alî, wekî ku di dîroka xwe de caran careke din kirine,
dikarin li ser çareseriyan û berjewendîyên hevbeş kom bibin.
Li
civîna li 31'ê Tîrmehê ya li Moskova pêk hat, Wezîrên Karê Derve yên Tirkiye û Rusya, meseleya Qatarê nîqaş kirin. Lîderkirina rola aborî ya Qatarê di van çarçoveyên nû de, bingehê amade dike ji bo
avakirina yekitiyeke stratejîk ku berjewendîyên herêmî yên hêla Enqereyê û Moskovayê diparêze. Pêlîstandina projeya Deryaya Reş û tevlîbûna Qatarê di vê prosesê de, nîşaneke ye ku Erdoğan di demên
belayî de jî dikare çareseriyên diplomatîk yên xweşik derxe. Vê hemleya Erdoğan, nîşan dide ku Tirkiye dikare di warê alîkariyên mirovî de jî roleke çalak bilîze, her wiha di navbera Rusya û hêzên
din yên herêmî de stratejîk rêzikên hevbeş jî çêbike. Ev, ne tenê dersa diplomatîk ya herêmî, lê jî ya cîhanî ye.
6. Tîjî Firotina Gandîlê: Hilbijartinên Stratejîk ên Tirkiyê
Teklîfa Rûsyayê ya firotina gandîlê bi tîjî ji bo Tirkiyê, dikare bibe firseteke girîng ji bo ewlehiya xwarinê û xizmetên civakî. Lê, ev dikare zêdebûna asîmaniya Tirkiyê ya li
Rûsyayê pêk bîne û ev asîmani, stratejiyên herêmî û cîhanî yên Tirkiyê dikarin tesîr bikin. Heke Enqere vê teklîfê qebûl bike, divê ber bi qezencên aborî ve, jî xercên cîopolîtîk jî hesab bike. Serok
Erdogan, bi van peymanan jî dîqeta Rojavayê kişand ser xwe. Têkiliyên Tirkiyê yên bi NATO û Rojava re her tim bi rûmeteke stratejîk in û Erdogan xwedî kapasîteyeke parastina vê dengeyê ye. Peymanên
nû, nîşan didin ku Tirkiyê dikare bêyî ku têkiliyên xwe yên bi Rojava re bibe xirab, di warê stratejîk de bi Rûsyayê re derûniyekê bigire.
Alîkariyên Gandîlê li Afrîkayê: Qadêke Stratejîk a Nû
Zêdebûna alîkariyên gandîlê yên Rûsyayê li Afrîkayê, yek ji faktoran e ku Tirkiyê wekî dewleteke di warê sazkirinê de li vê herêmê divê berpirsiyar binêre. Ev, qada ku Tirkiyê û
Rûsya dikarin li Afrîka de li hev re rêxistin an jî hevkariyê bikin, temsîl dike. Tirkiyê divê stratejiya xwe ya ji bo Afrîkayê li gorî van pêşketinên nû rêz bike.
7. Daxuyanî
Civîna Serokên di Soçî de, pêwendiyên di navbera Moskov û Enqereyê de zêdekirina mîratek erênî pêşxist, û her du welat ên xebitandin û danûstandinên aborî zêde bikin û li ser mijarên
cuda yên cîhanî û herêmî rêvebirinên hevkirî bidomînin. Vê rûyê nû yê pêwendiyên di navbera Tirkiyê û Rûsyayê de, ji bo her du aliyan, têkoşînên stratejîk yên pêşeng pêşkêş dike. Ev dinamîkên nû yên
ji Deryaya Reş heta Afrîkayê pêve, dikarin bandorên kûr di ser pozîsyonên herêmî û cîhanî yên her du welatan de çêkin. Ji bo Tirkiyê, di rûyê vê rewşa nû de, biryara stratejiya siyasetê ya derve ya
tînebûn û birêxistinbûnê spartin, ji bo domkirina bandora xwe ya herêmî û cîhanî girîng e.
Civîna li Soçî, platformeke bû ku di wê de Serok Recep Tayyip Erdoğan taybetmendiya xwe û taybetmendiyên stratejîk wekî liderê tecrûbeyî nîşan da. Ev civîn, mînakek zindî bû ku
Tirkiye çawa dikare rêya xwe ya aborî û siyasî bi serkeftinî bide destnîşan. Serok Erdoğan, birêxistin û pêşxistina berfirehiya xwe ya herêmî û cîhanî careke din nîşan da. Tirkiye, bi vê hamleya
diplomasiya serkeftî re, dê di arena ya herêmî û cîhanî de zêdetir dengê xwe bixe û berfirehiyên xwe yên stratejîk bi awayekî zêdetir biparêze. Ev civîn, wekî qonaxeke girîng di pêwendiyên têkildan û
pirrûpelî yên di navbera Tirkiyê û Rûsyayê de, dê di dîroka de cî girtî be. Her du serokan jî, çawa dikarin ji bo dengekirina berfirehiyên xwe yên jeopolîtîk û aborî, diplomasi û stratejiyê bi
awayekî hunerî bikar bînin, nîşan dan.
5'ê
Îlonê 2023, Soçî Сочи.
Teilen
Druckversion 