Çağdaş Ortodoks teolojisinde sivil din

Çağdaş Ortodoks teolojisinde sivil din

Prof. Dr. Dr. Ümit Yazıcıoğlu

     Ortodoks sivil din

"Sivil din" kavramı, kendilerini Doğu Hıristiyan geleneğiyle ilişkilendiren modern ülkelerdeki sosyal ve politik süreçleri anlamak için yararlı bir hermeneutik anahtardır. 

Hem kötü şöhretli "Rus dünyası" hem de Balkan tarzı milliyetçilik, "sivil dinler" olarak yorumlana-bilir. Ortodoks Kiliselerinin önemli katkıları sayesinde inşa edilmişlerdir ve dini ibadet ve siyasi ideoloji unsurlarından oluşurlar. Ortodoks bağlamındaki sivil din, diğer herhangi bir bağlamda olduğu gibi hem yapıcı hem de yıkıcı olabilir. Yapıcı yönü, insanları refahlarının ötesine geçen hedefler için harekete geçirme yeteneğidir. Aynı zamanda, kitlelerin bir tür seferberliği, askeri olanlar da dahil olmak üzere çatışmalara destek ve katılımı gerçekleştirebilir, Diktatörlüğü tecrit etmek veya meşrulaştırmak amacıyla; yolsuzluğu kutsallaştırabilir ve ötekine karşı nefreti körükleyebilir. Sivil din, Kilise için bir tehdittir, çünkü onun yerini alabilir ve bir tür yarı kilise haline gelebilir.

Sivil din kavramının genel bir değerlendirmesi  

Ortodoks sosyo-politik çevrede sivil dinin çeşitli yönlerinin analizine geçmeden önce, modern sosyoloji bilimindeki bu kavramın genel bir değerlendirmesini yapmalıyız. Sivil din üzerine çok sayıda literatür, bu kavramı son derece popüler ve aynı zamanda net tanımlardan yoksun hale getirmiştir. Bu belirsizliğin bu konsepti bu kadar başarılı kılmış olması mümkün olabilir. 

"Sivil din" kavramı, onu toplumsal sözleşme teorisinde kullanan Jean-Jacques Rousseau'ya kadar uzanır. Bu kavram, bu teorinin merkezinde yer alır, çünkü sivil bir din, monarşik bir "yukarıdan kıskaç"tan yoksun, cumhuriyetçi bir devlet çerçevesinde insanları tek bir varlık olarak bir arada tutma amaçlıdır. Sivil din, toplumsal sözleşmeyi bir arada tutar ve onun serbest bıraktığı kaçınılmaz O merkezkaç toplumsal güçleri geri tutar. Rousseau'nun anlayışındaki sivil din, herhangi bir geleneksel dinden farklıdır ve bir dizi temel değerden oluşur. Aynı zamanda insanların başka herhangi bir geleneksel dinselliğe - ama özel olarak - bağlı kalmalarına izin vermesi gereken devlet tarafından destekleniyor oluşu önemlidir.

Sivil dinin evriminin ayrı bir dalı, yirminci yüzyılın totaliter ideolojileriyle ilişkilidir: faşizm, Nazizm ve komünizm. Bu tür sivil dinlere  "siyasi din" adı verilmiştir. Siyasal din, sivil dinin radikal bir biçimidir. Dini totaliter bir ideolojiyle değiştirmeye çalışır. 1932 gibi erken bir tarihte Franz Werfel, Almanya'da verdiği bir dizi konferansta Bolşevizm, Faşizm ve Nasyonal Sosyalizmi yarı-dinler olarak karşılaştırdı. 1939'da Raymond Aron, totaliterliği "din politique" ve "din séculière" olarak tanımladı. Alman-Amerikalı siyaset filozofu Eric Vögelin, muhtemelen "siyasi din" çalışmasına en önemli katkıyı, özellikle 1938 tarihli Die politischen Religionen adlı kitabında yaptı.

Yine Amerika Birleşik Devletleri'ne göç etmiş bir diğer Alman bilim adamı Paul Tillich, "siyasi din" konusuna daha az eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşarak, onu insan kültürünün tezahürlerinden biri olarak değerlendirdi. Ona göre bu din kültürü, toplulukları oluşturan "ortak semboller, değerler ve idealler" ifade eder. Böylece, "görünmez bir din" olarak kültür -Thomas Lackmann'ın sözlerini kullanacak olursak- sivil dinin oluşumuna katılır. Bu yorumda sivil din daha çok olumlu bir olgu olarak algılanmaya başlanmıştır. Sivil din değerlendirmelerindeki bu değişikliğin, bu kavramın en eksiksiz şekilde geliştirildiği Amerika bağlamında gerçekleşmesi çok dikkat çekicidir.

Amerika'da Sivil Din

Paul Tillich, Amerikan siyasi kültürünün temelini oluşturan bir dizi ideolojik ilkeyi tanımlamak için "sivil din" kavramını kullanan Amerikalı din sosyoloğu Robert N. Bell'den önemli ölçüde etkilendi. 1967'de sosyoloji dergisi Daedalus'ta yayınlanan "Amerika'da Sivil Din" başlıklı hemen klasikleşen makalesinde bu kültürü "Amerikan sivil dini" olarak tanımladı. Bella daha sonra yayınlanan birkaç eserinde bu yönde gelişmeye devam etti. Sivil din hakkındaki değerlendirmeleri Tillich'inkinden bile daha olumluydu. Bella, Amerikan halkının varlığını ve kimliğini borçlu olduğu gücün sivil din  olduğuna inanıyordu.

Bu nedenle, kıta bağlamında sivil din kavramı daha olumsuz çağrışımlara sahipken, Amerika Birleşik Devletleri'nde çok olumlu bir çağrışım üstlendi ve bazen aşırı zaferciliğe ulaştı. Sivil dinin değerlendirilmesine muzaffer bir yaklaşım eğilimi, Yaroslav Pelikan'ın eserlerinde doruk noktasına ulaştı. İncil'i ve Anayasayı Yorumlamak adlı kitabında, Amerikan siyasi kültürünün gelişimini Hıristiyan geleneği doğrultusunda sundu. Amerikan sivil dininin "geleneğinin" evrimini benzer şekilde sunmak için, Hıristiyan doktrininin apostolik dönemlerden günümüze evrimini analiz etme konusundaki son derece başarılı yöntemini uyguladı. Özellikle Pelikan, bu dinin "kutsal metinlerini" tanımlamıştır. Böylece ABD Anayasası onun için "Amerikan İncili" haline geldi. İddia ettiği Bağımsızlık Bildirgesi ve Abraham Lincoln'ün Gettysburg Konuşması gibi Amerikan devletinin diğer temel belgelerinin Anayasa ile aynı kutsallığa ve yetkiye sahip olmadığı " düşüncesi Amerikan Kutsal Yazılarının bu şekilde kanunu tanımlayan Pelican, "Kutsal Yazılarını" "Gelenek"e dönüştüren yorumcu toplulukları da adlandırdı. Onun için en önemli yorumcu topluluklar bu dinin "hiyerarşisine" kılığına girmiş kadılardı.

Bazı yorumculara göre Amerikan sivil dininin de "peygamberleri" ve "şehitleri" vardı. Bu nedenle, Michael Angrosino, George Washington'u "Amerikan erdeminin yarı ilahi bir düzenlemesi" olarak tanımladı. Ona göre ilk Amerikan başkanı, yeni dinin "laik azizi" ve onun peygamberiydi. Daha da kutsal olan Angrosino, "halkı için kan döken, yakın zamana kadar kardeş katlinin kanıyla doymuş olan toprağı kutsayan" Lincoln figürünü temsil ediyordu. Bella, Lincoln'ü "en büyük, belki de tek sivil ilahiyatçı" olarak görüyordu.

Herkes sivil dine karşı bu kadar hevesli bir tavrı paylaşmıyor. Daha sonraki kariyerinde Bella'nın kendisi de dahil olmak üzere bir dizi bilim insanı, bu kavram üzerinde daha eleştirel bir duruş sergiledi. Aslında bu kavram birkaç açıdan eleştirilebilir. Sorunlardan biri, sivil dinin geleneksel dinle bağdaşmazlığıdır. Aslında sivil din, insanın odağını Tanrı'dan siyasi şeylere kaydırarak dinin yerini alır. Böyle bir ikame, özellikle, sivil dinin Doğu Hıristiyan bağlamlarında nasıl uygulandığı örneğiyle gösterilebilir. Aşağıdaki analiz, bu bağlamlarda sivil dinin, Kilise'yi kendisiyle değiştirerek onu nasıl tehdit edebileceğinide göstermektedir.

Ortodoks sivil dinin iki somut örneği

"Ortodoks sivil din"in iki somut örneği, 19. yüzyılda Balkanlar'da ortaya çıkan dini milliyetçilik ve şimdi Rusya'da devlet ve Kilise'nin ortak çabalarıyla "Ortodoks" etiketi altında inşa edilmekte olan sivil dindir. "Rus dünyası".

Sonuncusuyla başlayalım. Rusya, tanrısız komünist rejim sırasında bile siyasi olarak her zaman dindar olmuştur. 1917 Bolşevik Devrimi'nden önce bile burada bir sivil din vardı. Bu dinin inancının üyeleri arasında, iyi bilinen formüller "Moskova - Üçüncü Roma" ve "Ortodoksi, otokrasi, milliyet" belirtilebilir. Dostoyevski, bu dinin devrim öncesi versiyonunu "Şeytanlar" romanından Ivan Shatov'un görüntüsünde oldukça doğru bir şekilde tanımladı. 

Eski bir nihilist olan Shatov, sivil olarak nitelendirilebilecek bir inanca dönüşür. Nikolai Stavrogin ona Tanrı'ya inanıp inanmadığını sorduğunda, Shatov esasen bu dinin ana doktriner maddelerini dile getirdi: “Rusya'ya inanıyorum, Ortodoksluğuna inanıyorum… İsa'nın bedenine inanıyorum… Yeni bir gelişinin olacağına inanıyorum. Rusya'da yer… Stavrogin sorusunu tekrarladığında: Peki ya Tanrı? Tanrı'da mı? - Shatov cevap verdi: "Ben ... Tanrı'ya inanacağım." Devrim öncesi Rusya'nın sivil dini, özünde mesihçi ve evrenselciydi ve onun özgül siyasi uygulaması, aktif emperyalizm biçiminde gerçekleştiriliyordu.

Tanrı'yı​​ rededen Sovyet sivil dini

Tanrı'yı ​​reddeden Sovyet sivil dini, yine de devrim öncesi sivil dinin birçok özelliğini korudu: aynı mesihçilik ve aynı emperyalizm. Ayrıca, tanrısız Sovyet devletinin siyasal dini (sivil dinin radikal bir biçimi) olarak Marksizm-Leninizm, Ortodoks Hıristiyanlık açısından önemli bazı biçimler aldı. Böylece, Sovyet "ortodoksluğu", Komünist Partinin "sobors" kongrelerinde formüle edildi. Bu "sobor"larda Sovyet "sapkınlıkları" kınandı: Troçkizm, Maoizm, Titoizm vb. Yeni bir dinin kurucusu olarak Vladimir Lenin, "ebediyen yaşayan" bir tanrı statüsü aldı. Mozoledeki bu "tanrıya" saygı gösterme kültü, geleneksel Ortodoks kalıntı ibadeti biçimini aldı. Yazıları "Kutsal Yazılar" oldu. En azından Sovyetler Birliği'ndeki herhangi bir bilimsel inceleme beşerî bilimlerde, onlara referanslar içermesi gerekiyordu - tıpkı teolojik incelemelerin İncil'e referanslar içermesi gibi. 

Lenin'in "İncil “inden önce, Karl Marx ve Friedrich Engels'in kehanetlerinin yer aldığı "Eski Ahit" geldi. Sovyet hiyerarşisine giriş her yerde uygulandı. Ekim ayında ilk "vaftiz". Sonra öncülere "mesh". "Kurtuluş" olmadan bırakılmamak için tüm Sovyet çocukları bunu seçmek zorunda kaldı. Gençliğin en değerlileri Komsomol'a "atandı" ve böylece Sovyet rejiminin "diyakozları" oldu. Komünist Parti üyeleri, Sovyet dininin "rahipleri" rütbesini oluşturuyordu. CPSU'nun bölgesel komitelerinin ilk sekreterleri "piskoposlar" idi ve Politbüro üyeleri "sinod" u oluşturuyordu. Son olarak, SBKP Genel Sekreteri "patrik" görevini üstlendi. Teolojik incelemeler İncil'e referanslar içerdiğinden, onlara referanslar içermesi gerekiyordu. Lenin'in "İncil"inden önce, Karl Marx ve Friedrich Engels'in kehanetlerinin yer aldığı "Eski Ahit" geldi. Sovyet hiyerarşisine giriş her yerde uygulandı. Ekim ayında ilk "vaftiz" yapıldı ve sonra öncüleri "mesh" "Kurtuluş" olmadan bırakılmamak için tüm Sovyet çocukları bunu seçmek zorunda kaldı. Gençliğin en değerlileri Komsomol'a "atandı" ve böylece Sovyet rejiminin "diyakozları" oldu. Komünist Parti üyeleri, Sovyet dininin "rahipleri" rütbesini oluşturuyordu. CPSU'nun bölgesel komitelerinin ilk sekreterleri "piskoposlar" idi ve Politbüro üyeleri "sinod" u oluşturuyordular. 

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra, Sovyet ideolojisinin ayrılışının bıraktığı boşluğu nihayetinde dolduran Hıristiyanlık değil, onun üzerine inşa edilen yeni sivil dindi. Bu din, Rusya'nın önceki sivil dinlerinden belirgin şekilde farklıdır. Aynı zamanda hem çarlık hem de komünist sivil dinlerin unsurlarını içerir. Ortodoks Hristiyanlığın unsurlarıyla birleştiğinde, son derece eklektik görünüyor. Kilise, Rusya'da onu Amerikan dini de dahil olmak üzere diğer sivil dinlerden ayıran yeni bir sivil dinin oluşumunda bir kahraman haline geldi - din deist politikacılar tarafından yaratıldı.

En yeni Rus sivil dininin anayasa biçimi gelenekseldir - katedraller aracılığıyla. Ana forumu - "ekümenik konsey" - "Dünya Rus Halk Konseyi" dir. Bu konseylerde, Rus halkını mevcut siyasi rejim etrafında bir araya getirmesi gereken sosyal ve politik değerler kadar Tanrı hakkında çok fazla konuşmayan teolojik formüller bileniyor. Böylece inanç sivil bir din, teoloji ise bir ideoloji haline gelir. Aynı zamanda, bu kavramlar birbirine çok yakın olmakla birlikte, sivil din ve ideolojiyi birbirinden ayırmak yine de önemlidir. İdeoloji, kitleleri sosyo-politik fikirler etrafında toplamayı hedefliyor ve Rusya İmparatorluğu'nda olduğu gibi devlet için yıkıcı olabilir.

Sivil din ve ideoloji

Rus Ortodoks Kilisesi'nin sadece siyasi amaçlarla bu sivil dinin oluşumuna katkıda bulunduğunu varsaymak haksızlık olur. Kilisenin motivasyonlarından biri de Sovyet ideolojisi tarafından sersemletilen insanlara, geleneksel Ortodoks Hristiyanlığın sembolleriyle işaretlenecek bir tür inanç vermektir. Ancak sorun şu ki, bu tür bir inanç, Hıristiyanlığı çarpıtmıyorsa bile büyük ölçüde basitleştiriyor. Birçok bakımdan bu inanç, eski Sovyet ideolojisine göre türdeş kalır. Başka bir deyişle, sivil din çerçevesinde imparatorluk ve Sovyet geçmişine özlem duyan toplumu kendi tarafına çekenin Kilise değil, toplumun Kiliseyi kendi tarafına çektiği ortaya çıkıyor.

Rusya'nın yeni sivil dini, eklektizmi nedeniyle kendi içinde pek çok çelişki barındırıyor. Örneğin, Çar II. Nicholas ve Joseph Stalin gibi tarihsel olarak uyumsuz kişilikler, bireysel olarak her ikisinin de oldukça organik olarak ona uymasına rağmen, kendilerini bu dinin aynı kutsal takviminde bulurlar.

Balkan devletlerinin 19. yüzyılda ortaya çıkan sivil dini

Balkanlar'daki çoğu Ortodoks ülkesindeki sivil din, tipolojik olarak Rus sivil dininden farklıdır. Ortak bir komünist geçmişe rağmen, doğu ve güney Avrupa'nın eski sosyalist ülkeleri komünist dinlerini büyük ölçüde terk ettiler. İnsanlara dindarlığı geri getirmek için komünist geçmişe dayalı yeni bir sivil din sentezlemeleri gerekmiyor. Bununla birlikte, komünizm öncesi milliyetçilik sivil dinini neredeyse orijinal biçimine geri getiriyorlar. Elizabeth Phillips'in sözleriyle, Balkanlar'daki baskın Ortodoks sivil dini, "ulusun yarı-dinini oluşturan inançlar, semboller ve ritüeller dizisi" olmuştur ve olmaya devam etmektedir.

Balkan devletlerinin 19. yüzyılda ortaya çıkan sivil din, bir yandan insanları tek bir ulus içinde birleştirmede olumlu bir rol oynamış, onlara ortak bir siyasi hedef sunmuştur. Öte yandan, bu insanları David Chidester'ın sözleriyle "ulusal hedeflere, kimliğe ve amaca tapınmaya" yönlendirdi ve yönlendiriyor. Ortodoks Kiliselerine derinlemesine nüfuz eden Balkan milliyetçiliğinin tuhaflığı, Kilise'nin yardımıyla yaratılan ve kutsanan ve aynı zamanda Hristiyan doktrininin temellerinden farklılaşan bir sivil dinin etkisiyle açıklanabilir.  Balkan sivil dini ile Rus dini arasındaki fark, yerel çıkarları olması ve küresel görüşlerden yoksun olmasıdır.

Sivil dinler tipolojisi açısından Ukrayna

Sivil dinler tipolojisi açısından Ukrayna örneği ilginçtir. Bu ülkede iki tür sivil dinin çatışması var: biri "Rus dünyası" olarak vaaz edilen Rus emperyalizmi, diğeri ise Balkan tarzı milliyetçilik. Ukrayna'daki Ortodoks Kiliseleri arasındaki mevcut farklılıklar, diğer şeylerin yanı sıra, bölünmüş Kiliselerin kendilerini karşıt sivil dinlerle ilişkilendirmelerinden kaynaklanmaktadır. 

Ukrayna Ortodoks Kilisesi (Moskova Patrikhanesi) son zamanlarda çoğunlukla "Rus Dünyası’nın sivil dininin izinden giderken Kiev Patrikhanesi kendi sivil dininin temeli olarak ulusa hitap etmektedir. Ukrayna Kiliseleri arasında uzlaşma, sevdikleri sivil dinlerden uzaklaşmadıkça imkansızdır. Ancak, onlardan salıverilme belirtileri var. Bu yüzden, 2007'de UOC-MP, Rus tarzı bir sivil dinden başka bir şey olmayan sözde "siyasi Ortodoksluğu" kınadı. Ancak şimdi, bu sivil din biçimi, UOC içinde kaybettiği konumlarını başarıyla geri kazanıyor. Kiev Patrikhanesi'ne gelince, Balkan modelinin sivil dininin oranı, Kiev Maidan'daki olayların da yol açtığı, önemli ölçüde azaldı. Ancak, tam kurtuluş hala çok uzak.

Sivil din vakalarını özetlersek

Doğu Hıristiyanlığı bağlamında çeşitli sivil din vakalarını özetlersek, sivil dinin insanları Tanrı altında tek bir ulus olarak birleştirmede olumlu bir rol oynayabileceği tartışılabilir. Aynı zamanda bu durum birden çok sosyal, politik ve teolojik sorunlara neden olabilir. Özellikle bu nedenle ideolojiye bulaşan ve çeşitli siyasi programlara hizmet etmeye başlayan Kilise üzerinde olumsuz bir etkisi vardır. 

Sivil din, Kilise için onu ahlakçılığa, düalizme ve ideolojiye indirgeyen bir Procrustean yatağıdır. Ayrıca Kilise içindeki özgürlük alanını önemli ölçüde azaltır, böylece onun doğasını ve amacını çarpıtır.

28 Haziran 2014 Luxemburg